მაშ ასე, ხანგრძლივი
პაუზის შემდეგ ისევ ვახერხებ პოსტის დაწერას. ეს პაუზა, დიდწილად ჯონ დიუისა და ნიცშეზე ინტენსიური მუშაობის „ბრალი“ იყო, რომელმაც თავისუფალი დრო თითქმის არ დამიტოვა. ამის
გამო მიმდინარე მოვლენებს საკმაოდ ჩამოვრჩი და ძალიან გამიკვირდა, როდესაც „ფეისბუქში“
შესულს თავზე წყალმოთქარუნე ხალხი დამხვდა. იდეით საკმაოდ აღვფრთოვანდი, თუმცა არა
იმდენად, რომ ეს ქმედება გავიმეორო :-) თუმცა, „ვედროს“ დანახვაზე გამახსენდა ერთი
საკმაოდ გემრიელი „ვედრო“, რომელიც წელს პირიქითა ხევსურეთში, კისტანში მომართვეს.
„ვედროში“ კისტანში დაყენებული სვიანი ლუდი ესხა, რომელიც პირადად მე არაჩვეულებრივად
მეგემრიელა და მაქსიმალურად შევეცადე, მისი დაგემოვნების (იმ დღეს უკვე მერამდენედ!)
პროცესი გამეხანგრძლივებინა.
უკვე მესამე წელია,
რაც პროექტ „ადგილი და იდენტობა“-ს ფარგლებში ხევსურეთში ექსპედიციებს ვაწყობ და მასალებს
ვაგროვებ. 2012 წელს სოციოლოგიის საბაკალავრო პროგრამის სტუდენტები მყავდა წაყვანილი შატილში. შემდგომ წლებში მარტო ვახორციელებდი კვლევას.
მკვლევარი ადამიანია
და, თავისთავად, მასზე ზემოქმედებას ახდენს იმ ადამიანთა კულტურა და წეს-ჩვეულებები,
რომლებსაც იგი შეისწავლის. წარსულს ჩაბარდა ის დრო, როდესაც მკვლევარი წარმოედგინათ,
როგორც „ობიექტური“ ცოდნის მფლობელი, რომელიც განსაკუთრებულ, ექსპერტულ ცოდნას ფლობდა
და რომელსაც, ადგილობრივებისგან განსხვავებით, სადღაც ოლიმპოს მწვერვალზე დაედო ბინა.
ერთი სიტყვით, ადრე მიიჩნეოდა, რომ მკვლევარი „გურუ“ იყო, ხოლო ადგილობრივები - მხოლოდ
დაკვირვების პასიური ობიექტები.
მეოცე საუკუნის
70-იანი წლების შემდგომ ეს მიდგომა კარდინალურად შეიცვალა. დღეს მკვლევარი ისევ „მიწას
დაუბრუნდა“. საკუთარი ემოციებისა და განცდების აღწერა სულაც არ ითვლება სუბიექტივიზმში
„გადავარდნად“. პირიქით, ეს წახალისებულია კიდეც. კულტურული ანთროპოლოგიის ფარგლებში
მეცნიერები სულ უფრო და უფრო ინოვაციური მეთოდების დანერგვას ესწრაფვიან და ცდილობენ,
რეალობის მეტ-ნაკლებად ობიექტური აღწერა საკუთარ განცდებს შეუხამონ. ამავე დროს, დიდი
მნიშვნელობა ენიჭება ადგილობრივთა დამოკიდებულებების, მათი მიდგომებისა და შინაგანი
სამყაროს წვდომის მცდელობას.
ერთ-ერთი ასეთი
მიდგომაა „გემრიელი“ ეთნოგრაფია. პოლ სთოლერი და ჩერილ ოულქსი თავიანთ სტატიაში „ეთნოგრაფიული ფაქტების გემო“ (აქ things გადმოვიტანე როგორც „ფაქტები“) აჩვენებენ, რომ შეგრძნებებზე
ყურადღების გამახვილება ანთროპოლოგიური წვდომებისა და ინტერპრეტაციების სრულიად ახალ
სამყაროში შეგვაბიჯებინებს ფეხს. ნიგერში ჩატარებული კვლევის დროს მათ აღმოაჩინეს,
რომ მასპინძლების მიერ მათთვის მორთმეული საწებელი და სოუსები ყოველთვის არ იყო გემრიელი
(პირიქით, ხანდახან განზრახ უგემური და მწკლარტეც კი იყო!) და რომ ეს გარემოება უშუალოდ
უკავშირდებოდა ისეთ ფაქტორებს, როგორებიცაა ეთნიკური დაძაბულობა, უნდობლობა, დაპირისპირება
დედმამიშვილებს შორის, ტრადიციის დარღვევა და ა.შ.
სთოლერისა და
ოულქსისგან განსხვავებით მე ნამდვილად გამიმართლა. ვერ ვიტყვი, რომ ხევსურეთში ყოფნისას
„წისქვილისა“ და „ფაეტონის“ მენიუები მედო წინ, მაგრამ ის, რასაც მივირთმევდი, გაცილებით
გემრიელად მეჩვენებოდა, რაც არ უნდა „უბრალო“ ყოფილიყო სუფრა.
წინა წლებში ჩატარებული
ექსპედიციების დროს ჩართული დაკვირვების „კულინარიული“ ასპექტები ჩემს მხედველობას
(ენას :-) გამორჩა. ძირითადად, ადგილებზე და სივრცეებზე ვიყავი ფოკუსირებული. დაინტერესებულ
მკითხველს შეუძლია, გაეცნოს ჩემს პატარა ნაშრომს „შატილი ფილოსოფიური გეოგრაფიის პერსპექტივიდან“
(2013 წ.), სადაც გადმოვცემ 2012 წელს შატილში ჩატარებული კვლევის შედეგებს.
თუმცა, წელს ათენგენობის
ოთხივე დღე კისტანში გავატარე. დაძაბულად ვიმუშავე. განუწყვეტლივ ვმოძრაობდი სოფელსა
და სალოცავს შორის (მათ ერთი მომცრო „ქედი“ ჰყოფს) აღმართ-დაღმართებზე. შეგრძნებები
გამახვილებული მქონდა და ვცდილობდი, მაქსიმალურად „შემესრუტა“ მიმდინარე მოვლენები.
გარდა ამისა, ხუცესმა გაბრიელ ჭინჭარაულმა უფლება მომცა, სალოცავის ტერიტორიაზე შევსულიყავი
(ანუ იქ, სადაც ადგილობრივები არ შედიან) და ხუცობის რიტუალის პროცესი დამეფიქსირებინა.
ეს საკმაოდ მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო ჩემთვის (და საპასუხისმგებლოც!), რადგან საქმე
უშუალოდ საკრალურ ადგილებსა და სივრცეს ეხებოდა. კისტანი საკმაოდ იშვიათი გამონაკლისია
ხევსურეთის სოფლებში, რადგან იქ ტრადიციული რიტუალი მეტ-ნაკლებად სრული სახით სრულდება.
ხუცესისა და მედროშის გარდა წელს სალოცავში ე.წ. „ხელოსანი“ ანუ ხატის მსახურიც აირჩიეს
(2013 წელს გარდაიცვალა ხელოსანი გიორგი ჭინჭარაული, გაბრიელ ჭინჭარაულის ძმა. როგორც
ხუცესმა და მედროშემ მითხრეს, ორ ადამიანს არ ჰქონდა სალოცავში შესვლის უფლება. შესაბამისად,
იმ წელს ხუცესი და მედროშე სალოცავში ვერ შევიდნენ. წელს საგანგებო წილისყრა ჩაატარეს
და ხელოსანი აირჩიეს, რის შემდეგაც ხატის მსახურებს სალოცავში შესვლის უფლება ისევ
ჰქონდათ. მომავალ წელს ვგეგმავ, გამოვაქვეყნო კვლევა კისტანის შესახებ: „კისტანი ფილოსოფიური
გეოგრაფიის პერსპექტივიდან“).
გარდა ამისა, მიმდინარე წელს შევეცადე, ყურადღება დამეთმო ქალებისთვისაც, რადგან სწორედ ისინი აცხობენ საათენგენობო
რიტუალურ ქადებს (ე.წ. ხავიწიანებს. ხავიწი ერბოში აზელილი ფქვილია) და ამზადებდნენ
სუფრას მამაკაცებისათვის. სწორედ ქალების საქმიანობაზე დაკვირვებამ მომცა საშუალება,
უფრო ღრმად „შემეხედა“ ათენგენობის „კულისებში“ და გამიკვალა გზა „გემრიელი ეთნოგრაფიის“
იდეისაკენ (რა თქმა უნდა, დიდი წილი ამაში სთოლერისა და ოულქსის სტატიასაც მიუძღვის!)
„საჯარე“ ეწოდება
ქვით გადახურულ შენობას, რომელიც სალოცავის შორიახლოს დგას. ათენგენობის დროს ხუცესი
და დასტურები (ანუ ის ადამიანები, რომლებიც წილისყრით აირჩევიან და სტუმრებს მასპინძლობენ)
ღამით სწორედ საჯარეში რჩებიან (2013-ში ერთი ღამე საჯარეში გავატარე. 77 წლის ხუცესმა
თავისი საბანი დამითმო. ჩემი პროტესტის მიუხედავად, იგი შეუვალი იყო). ჩართული დაკვირვების
პროცესში ადგილებს შორის ჩემი მოძრაობა შეიძლება ასე გამოვსახო (პირობითი მაგალითი):
სოფელი (დილა)
- საჯარე (დილა) - საქვაბე (დილა) - საჯარე (დილა, შუადღე) - სალოცავი (შუადღე) - საჯარე
(დღის მეორე ნახევარი) - სოფელი (დღის მეორე ნახევარი) - საჯარე (საღამო) - სალოცავი
(საღამო)
რა თქმა უნდა,
განუწყვეტელი დაკვირვების პროცესი მღლიდა. „შუალედებს“ შორის, ძირითადად, საჯარეში
შევჭამდი ხოლმე რამეს (ხავიწიანი ქადები, ხაშლამა, ლუდი, ლავაში, ყველი ანუ „პურსატანი“
ხევსურულად, პომიდორი, ლუდი, ლუდი და ისევ ლუდი. კვლევის კვალობაზე ეს ერთობ ნოყიერი
და გემრიელი მენიუა :-).
ლუდი იყო ყველგან:
ქვემოთ (ე.წ. „ნახარელას ნიშთან“), ზემოთ (სალოცავში), გვერდით (საჯარეში), სალოცავთან
ახლოს (სასანთლეზე დაწყობილ თასებში), საქვაბეში (კოდებში იყო ჩასხმული და პირდაპირ
უცდიდა, როდის ამოიღებდნენ და შესვამდნენ), საჯარის წინ (სკამზე დამსხდარი მამაკაცების
ხელებში)... ლუდს სვამენ თასებით და მე მეჩვენებოდა, რომ სწორედ ეს თასები აძლევდნენ
ამ ლუდს რაღაც სპეციფიკურ, თავისებურად განუმეორებელ გემოს. გარდა ამისა, ალბათ, ვერც
ერთი მკვლევარი ვერ დააღწევს თავს ქართულ ტრადიციას: შემოთავაზებულ არაყზე უარს ვამბობდი,
მაგრამ ლუდზე ამის გაკეთებას ვერ ვახერხებდი (უკანასკნელი სამი წლის განმავლობაში
:-) შესაბამისად, ამ ხნის განმავლობაში მრავალი სახის ლუდი დავლიე გუდანში, კისტანში,
შატილსა და მუცოში). საქვაბეში კოდის გახსნის რიტუალი ხომ თავიდან ბოლომდე „გემოთია“
გაჟღენთილი. შესაბამისად, წელს კისტანში გატარებულმა ოთხმა დღემ ყურადღება გამამახვილებინა
და ჩამაფიქრა სწორედ იმ ასპექტებზე, რომლებსაც სთოლერი და ოულქსი აღწერენ თავიანთ სტატიაში.
ადგილის „გემომ“ ფაქტიურად, სრულად შემოაღწია ჩემში. სვე ლუდს სიმწარეს აძლევს (მომწარო
ლუდი უფრო „მამაკაცურად“ ითვლება). ალკოჰოლურ ზემოქმედებასაც, როგორც მითხრეს, სვია
იწვევს. ბევრი ლუდის დალევა არ გათრობს, მაგრამ გთენთავს. როცა მზე დააჭერს (წელს მზე
ძლიერ „იკბინებოდა“ კისტანში), გწყურია. მაგრამ უშუალოდ იქვე წყალი არაა, ხოლო რაც
ბოთლებშია, ის სწრაფად თავდება. ამიტომ წყურვილის მოსაკლავად ისევ ლუდს სვამ. ასე იკვრება
„ლუდის წრე“.
„კულინარიული“
განაზრებები მხოლოდ განსხვავებული გემოების ფიქსირებით და ამა თუ იმ საკვების/სასმელის
მიერ ორგანიზმზე მოხდენილი ზემოქმედებით რომ შემოიფარგლებოდეს, მაშინ ამ ჩანაწერს საკმაოდ
შემოზღუდულად მივიჩნევდი. საქმე ისაა, რომ ადგილზე დაყენებული ლუდი ხევსურული რიტუალის
განუყოფელი ნაწილია. სვიანი ლუდი და ხავიწიანი
ქადები ათენგენობას განეკუთვნება par excellence. საკრალური ადგილები „გემრიელი“ ადგილებია:
ისინი განუყოფლად უკავშირდებიან სპეციფიკურ საკვებს (ხავიწიანი ქადა) და სასმელს (ლუდი).
ქადები საჭირო არაა მხოლოდ საქვაბეში კოდის გახსნის რიტუალის დროს, ანუ როდესაც დილით
ახალი ლუდის ქვაბს ხუცესი საგანგებო ხუცობის შემდეგ ხსნის (კისტანში ეს ხდება შაბათს,
ორშაბათსა და სამშაბათს). მაგრამ ყველა დანარჩენი რიტუალი ლუდისა და ქადების გარკვეულ
კომბინაციას მოითხოვს (ამდენი და ამდენი თასი ლუდი და მაგალითად, სამი, ხუთი ან შვიდი
ხავიწიანი ქადა). აღნიშნული რიტუალების დროს ლუდსა და ქადას ყველა იქ მყოფი აგემოვნებს.
ხუცობის შემდეგ თასებს იქ მყოფებს აწვდიან. დიდ თასს ხუცესს მიაწვდიან, ან საპატიო
სტუმარს, ან კიდევ თანასოფლელს. ხუცესი დალოცავს
(„წყალობას იტყვის“) იქ მყოფთ და თემ-სოფელს. შემდეგ მასაც დალოცავენ. ითქმება სადღეგრძელოები,
ხშირად ისმის ხუმრობები. ამ პროცესს ახალგაზრდებიც ესწრებიან. სწორედ ლუდიანი თასი
აძლევს მათ საშუალებას, ჩაერთნონ რიტუალში, სიტყვა წარმოთქვან და თავი სოციალური ჯგუფის
სრულფასოვან წევრად იგრძნონ. ეს შეგრძნება „გემრიელია“ იმ აზრით, რომ იგი იმთავითვე
(ანუ იმ მომენტიდან როცა ახალგაზრდას პირველად მიაწვდიან თასს) ლუდისა და ქადის გემოთია
გაჯერებული. ამ შეგრძნების (და გემოს) მნიშვნელობა კიდევ უფრო დიდია, რადგან, ხევსურეთის
ახლანდელი დაცარიელების და არასახარბიელო ეკონომიკური მდგომარეობის ფონზე, ბარში გადასახლებული
ხევსურები ხშირად მხოლოდ წელიწადში ერთხელ, ათენგენობის დროს ახერხებენ მთაში ასვლას.
რა თქმა უნდა, ეს კიდევ უფრო აძლიერებს და განუმეორებელს ხდის „იმ“ ლუდისა და ქადის
გემოს, რომელიც „იქ“ მხოლოდ წელიწადში ერთხელ მზადდება. ასეთი სახის ჩართვა რიტუალში
აძლიერებს ადგილისადმი მიკუთვნებულობის განცდას და ხელს უწყობს ექსისტენციალური ჩართულობას
(ე. რელფის ტერმინი). თავის მხრივ, ადგილ(ებ)თან პოზიტიური იდენტიფიკაცია ხელს უწყობს
იდენტიფიკაციის პროცესსაც (მე სრულიად ვეთანხმები რ. ჯენკინსს, რომ იდენტობა პროცესია.
იხ. ჯენკინსის „სოციალური იდენტობა“). ამრიგად, აქ ერთმანეთს კვეთს სამი პროცესი:
„გემრიელი“ ადგილი (ადგილი პროცესია, რადგან იქ ინტერაქციები და მოვლენები /კოდის გახსნა,
საჯარეში შეკრება, ხუცობა და სხვ./ ხდება), იდენტიფიკაცია (ყოველი ამოსვლა კისტანში გარკვეულ ზეგავლენას ახდენს ინდივიდუალურ და კოლექტიურ იდენტობაზე: გარკვეული ასპექტები
ძლიერდება, გარკვეული კი - სუსტდება), მობილობა (ხორციელდება მოძრაობა დუშეთიდან, მარტყოფიდან,
ახმეტიდან, ქედიდან, თბილისიდან, ჯუგაანიდან კისტანში და პირიქით). ადგილები, იდენტობები
და მობილობები მკვეთი პროცესებია.
თავის მხრივ,
„გემრიელი“ საკრალური ადგილები კავშირშია სხვა „გემრიელ“ ადგილებთანაც. მართალია, ლუდი
საქვაბეში მზადდება და მას ექსკლუზიურად მამაკაცები აყენებენ, მაგრამ ქადებს მხოლოდ
ქალები აცხობენ. ი. გოფმანის დრამატურგიული მიდგომის ჭრილში, სალოცავის ტერიტორიასთან
მიმართებაში სოფელი, შესაძლოა, განვიხილოთ როგორც „უკანა პლანი“, სადაც ქალები ამზადებენ
იმ რეკვიზიტებს, რომლებმაც შემდეგ „წინა პლანზე“ თავისი ადგილი უნდა დაიკავონ. ეს პროცესი
უკუკავშირს ემყარება: ჩემი იქ ყოფნის პროცესში სოფელში მყოფი ქალები რეგულარულად ეკითხებოდნენ
მამაკაცებს, თუ რამდენი ქადის გამოცხობა იყო საჭირო, ან კიდევ ხუცესი და მედროშე დააბარებდნენ
სალოცავიდან სოფელში მიმავალთ, თუ რა რაოდენობის ხავიწიანები სჭირდებოდათ ამა თუ იმ
რიტუალისათვის. ამრიგად, „გემრიელი წრედი“ მუდამ შეკრული იყო. ქადების ცხობის პროცესის
დროს საკრალური სივრცე სოფლის ყოველდღიურ სივრცეში იჭრება. როგორც ერთ-ერთმა ადგილობრივმა
ქალმა მითხრა, „საჯვარო“ ქადის დამზადებას მისთვის ძალიან დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა,
რადგან იგი კისტანში მოდიოდა „დიდი რწმენით, თავდაჯერებული და დარწმუნებული“, რადგან
იცოდა, რომ ამ საქმეში მონაწილეობა მას და მის ოჯახს სასიკეთოდ წაადგებოდა.
შესაბამისად,
ადგილების, ადამიანების და რიტუალური საკვების ურთიერთკვეთა არის ის, რაც ყველაზე უფრო
მაინტერესებს მოცემულ მომენტში, რამაც მაიძულა, ცოტა ხნით გვერდზე გადამედო ღრმად პატივცემული
დიუის „თავისუფლება და კულტურა“, ასევე, ნიცშეს „კერპების მწუხრი“ (რომელსაც წელს გამოვცემთ),
თავი ამერიდებინა ყინულიანი წყლისთვის (ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით) და ისევ
კისტანში წასვლა გადამეწყვიტა! რატომ? უბრალოდ იმიტომ, რომ კიდევ ერთხელ მოვინახულო
„გემრიელი“ ადგილები! მართალია, ათენგენობა უკვე იყო (და ის დავაგემოვნე), თუმცა კისტანს
თავისი გემო ჩემთვის არ დაუკარგავს :-) მაშ ასე, სრული სვლით წინ, კისტანისაკენ! „გემრიელი“
ეთნოგრაფია ისევ გრძელდება!
