Search This Blog

Saturday, September 16, 2017

გამოქვაბულიდან მზის სინათლეზე: რატომ უნდა ჰქონდეთ წაკითხული პლატონის პოლიტიკური შრომები ჩვენს პოლიტიკოსებს

მე სიტყვასა ერთსა გკადრებ, პლატონისგან სწავლა-თქმულსა:
"სიცრუე და ორპირობა ავნებს ხორცსა, მერმე სულსა
."

რუსთაველი

ნეტარ არს ერი იგი, რომლისა მეფე ფილასოფი არს, რომლისაცა მეფე და მთავარნი მისნი გვიანა სჭამენ პურსა, ე.ი. საქმეებთა დიდ-დიდებთა და მრავალთა და ბევრეულებთა შესრულებისა შემდგომ.

იონა ხელაშვილი, „ოცდათოთხმეტი შეკითხვის წიგნი“

            დასავლური აზროვნების ისტორიაში პლატონი (დაახლ. ძვ. წ. 429-347 წწ.) მონუმენტური ფიგურაა. მხოლოდ იმის აღნიშვნა რად ღირს, რომ მის მიერ დაარსებულმა ფილოსოფიურმა სკოლამ - პლატონის აკადემიამ, რომელსაც მისი მიმდევრები განკარგავდნენ - ცხრა საუკუნე იარსება (პლატონმა აკადემია დააარსა დაახლოებით ძვ. წ. 385 წელს. აკადემია დაიხურა 529 წელს იმპერატორ იუსტინიანეს განკარგულებით). ფილოსოფიური მიმართულება ნეოპლატონიზმი პლატონის მოძღვრების საფუძველზე აღმოცენდა. ნეოპლატონიზმსა და ქრისტიანობას შორის ურთიერთქმედება კი ის ინტელექტუალური დრამა იყო, რომლის ფონზეც ძველი, ანტიკური სამყარო გაქრა და ადგილი დაუთმო შუა საუკუნეების ეპოქას, ანუ იმ პერიოდს დასავლურ სამყაროში, რომლის განმავლობაშიც მოაზროვნეებმა რწმენისა და ცოდნის ურთიერთმიმართების ორიგინალური მოდელები შეიმუშავეს.




            ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ ქრისტიანულ სამყაროში პლატონი უაღრესად ავტორიტეტულ და გავლენიან ფიგურად რჩებოდა. მაგრამ რა შეიძლება ითქვას ამ წერილის სათაურთან მიმართებით ჩვენს პრაგმატულ ეპოქაში, რომელიც იმისკენაა მიდრეკილი, რომ თითქმის ყველაფერი პრაქტიკული სარგებლიანობა/უსარგებლობის საფუძველზე შეაფასოს? სკეპტიკოსმა შეიძლება თქვას: „ეს ყველაფერი შესანიშნავია. პლატონი უდავოდ დიდი და მნიშვნელოვანი ფიგურა იყო საკაცობრიო აზროვნების ისტორიაში. თუმცა, რას მისცემს მისი წაკითხვა მოქმედ ან მომავალ პოლიტიკოსს? რა პრაქტიკული სარგებელი შეიძლება მივიღოთ დღეს პლატონის შრომებიდან?“
            აღნიშნული შეკითხვა საკმაოდ მნიშვნელოვანია. მართლაც, ფილოსოფოსებს ხშირად საყვედურობენ „ცაში ფარფატს“, თეორიულ სიღრმეებში დანთქმას და რეალობისაგან მოწყვეტას. ეს ასეც რომ არ იყოს, როგორ შეიძლება დღევანდელ პოლიტიკურ სიტუაციაში პოლიტიკოსს რაიმეში გამოადგეს ის ნაშრომები, რომლებიც 2300 (!) წლის წინ დაიწერა, სრულიად განსხვავებულ სოციალურ და პოლიტიკურ ვითარებაში?!
            მიმაჩნია, რომ პლატონის ნაშრომებს შეუძლიათ კეთილისმყოფელი ზეგავლენის მოხდენა დღესაც (ამ წერილის დაწერისაკენ სწორედ ამ გარემოებამ მიბიძგა). და არა მხოლოდ დღეს. ჩემი (და პლატონის შემოქმედების მრავალ სხვა მკვლევართა!) ღრმა რწმენით, მომავალშიც ასე იქნება. მაგრამ რატომ?
            პირველ რიგში იმიტომ, რომ თავის პოლიტიკურ შრომებში („სახელმწიფო“, „პოლიტიკოსი“, „კანონები“) პლატონი ეხება ისეთ საფუძველმდებარე საკითხებს, რომლებსაც დღესაც გვერდს ვერ აუვლის ვერც ერთი ინტელექტუალი, რომელიც პოლიტიკის სფეროს იკვლევს. ამ საკითხებს/პრობლემებს (გამარტივებული) შეკითხვების სახით ჩამოვაყალიბებ (ვფიქრობ, ასე უფრო ნათლად წარმოჩნდება მათი მნიშვნელობა):

·        ვინ უნდა განახორციელოს მმართველობა: მთლიანად ხალხმა, ერთმა პიროვნებამ თუ პიროვნებათა ვიწრო ჯგუფმა?
·        შესაძლებელია თუ არა საზოგადოების საკეთილდღეოდ ტყუილების გამოყენება მმართველი ჯგუფის მიერ?
·        ვინ არის პოლიტიკოსი/მმართველი და რას გულისხმობს მის მიერ განხორციელებული მმართველობა? რა უფლებები და ვალდებულებები აქვს პოლიტიკოსს?
·        რა არის კანონი და რატომ უნდა ჰქონდეს მას საყოველთაო მნიშვნელობა?
·        რას ნიშნავს სამართლიანობა და რა კავშირი აქვს მას სიკეთესთან?

ვფიქრობ, შეკითხვათა ეს მცირე ჩამონათვალიც ნათლად აჩვენებს, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია პლატონის ნააზრევი დღეს. მოქმედ თუ მომავალ პოლიტიკოსს, თუკი მას რეალური წარმატების მიღწევა სურს,  გააზრებული უნდა ჰქონდეს ამ შეკითხვების სიღრმე და უნდა ცდილობდეს, მეტ-ნაკლებად დამაკმაყოფილებელი პასუხები გასცეს მათ.


 

თუმცა, საფუძველმდებარე საკითხების გამოკვეთის გარდა, პლატონმა, ასევე, ერთობ ორიგინალური და სიღრმისეული პასუხები გასცა მათ. აღნიშნული პასუხები დღემდე გაცხოველებული დავა-კამათისა და დისკუსიის საგანია. მოკლედ შევეხოთ მათგან ყველაზე ცნობილს: ფილოსოფოსი მმართველების/მეფეების პრობლემას.
ეს საკითხი პლატონმა „სახელმწიფოს“ მეხუთე წიგნში წამოჭრა და ის დაახლოებით ასე ჟღერს: იქამდე, ვიდრე ფილოსოფოსები თავიანთ ქალაქებში მეფეები არ გახდებიან, ან ისინი, ვინც მეფეები და მმართველები არიან, ჭეშმარიტი ფილოსოფოსები არ გახდებიან ისე, რომ პოლიტიკური ძალაუფლება და ფილოსოფია  ერთმანეთში გადაიხლართოს, ქალაქები ბოროტებისაგან თავს ვერ დააღწევენ (473 c-e). ნაკლებად გამხდარა სხვა ფილოსოფიური დებულება ამდენი უსამართლო ბრალდებისა და არასწორი ინტერპრეტაციის ობიექტი! უმრავლესობა ამ ფრაზას კონტექსტიდან ამოგლეჯილად (და, რა თქმა უნდა, არასწორად!) იგებს და პლატონის პოლიტიკურ ფილოსოფიას მხოლოდ მისი მეშვეობით აფასებს. იმისათვის, რათა თავიდან ავიცილოთ ასეთი სამარცხვინო გაუგებრობა, უნდა გავიაზროთ, რომ:
„ფილოსოფოსის“ პლატონისეული გაგება რადიკალურად განსხვავდება ამ სიტყვის თანამედროვე გაგებისაგან! თუკი დღეს „ფილოსოფოსში“ უნივერსიტეტში მოღვაწე ფილოსოფოს პროფესორებს მოვიაზრებთ, მაშინ უნდა ითქვას, რომ პლატონი მათ ნამდვილად არ გულისხმობდა, რადგან მაშინ უნივერსიტეტი საერთოდ არ არსებობდა! ხოლო თუკი ფილოსოფოსში ზოგადად ფილოსოფიით დაინტერესებულ ადამიანს ვიგულისხმებთ, პლატონს მაინც ვერ გავუგებთ. იმისათვის, რომ გავიგოთ, თუ ვის გულისხმობდა პლატონი ფილოსოფოსში, მისი დიალოგი „სახელმწიფო“ უნდა წავიკითხოთ (განსაკუთრებით, II-VII წიგნები), სადაც საუბარია ქალაქ-სახელმწიფოს მცველთა აღზრდაზე („ფილოსოფოსი“ პლატონისეული მნიშვნელობით სწორედ მათი რიგებიდან გამოდის). ძალიან ტრივიალურად რომ ვთქვათ, პლატონისეული ფილოსოფოსი ისეთი ადამიანია, რომელმაც საფუძვლიანად იცის თეორიაცა და პრაქტიკაც, ანუ სიღრმისეულ თეორიულ ცოდნას ფლობს და რეალურ ცხოვრებაშიც საკმაოდ კარგად ახერხებს ორიენტირებას. შესაბამისად, უხეში შეცდომა იქნება, თუ პლატონის „ფილოსოფოს მმართველს“ მხოლოდ ისეთ პიროვნებად გავიაზრებთ, რომელიც მხოლოდ თეორიული (ვიწრო აზრით, ფილოსოფიური) საკითხებით ინტერესდება. ფილოსოფოსი მმართველის უმთავრესი საზრუნავი მთელის ანუ საზოგადოების კეთილდღეობაა!




ის, რომ პლატონი რეალობაზე იყო ორიენტირებული და სულაც არ ცდილობდა განუხორციელებელი უტოპიის აღწერას, განსაკუთრებით ვლინდება მის დიალოგებში „პოლიტიკოსი“ და „კანონები“. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს თვალსაზრისი - თითქოს პლატონი სოკრატეს პირით განუხორციელებელ იდეალზე (ანუ უტოპიაზე ნეგატიური აზრით) საუბრობს, XX საუკუნის მეორე ნახევრის ამერიკულ ფილოსოფიაში საკმაოდ დიდი პოპულარობით სარგებლობდა. ამ პერსპექტივის თვალსაჩინო წარმომადგენლები ლეო შტრაუსი (1899-1973 წწ.) და მისი მოწაფე ალან ბლუმი (1930-1992 წწ.) არიან.






აღნიშნულ პოსტში ამ ინტერპრეტაციის (რომელიც მცდარად მიმაჩნია) დაწვრილებით ანალიზს ვერ შევუდგები, რადგან ეს სცდება განსახილველ თემას. ზოგად შტრიხებში აღვნიშნავ, რომ ამ შემთხვევაში უფრო პლატონის კვლევის კონტინენტური (კერძოდ, გერმანული) ტრადიციისაკენ ვიხრები (მაგალითად, ჰ.-გ. გადამერი), რომელიც პლატონის პოლიტიკურ ფილოსოფიას არ მიჯნავს მისი მეტაფიზიკისაგან (ამის შესახებ ოდნავ ქვემოთ, როდესაც სიკეთის იდეას შევეხები). გარდა ამისა, ასეთია ამ დიალოგების წაკითხვის შედეგად მიღებული ჩემეული შთაბეჭდილება. „სახელმწიფო“ პოლიტიკური ფილოსოფიის კუთხით მნიშვნელოვანი დიალოგია, თუმცა, არანაკლებ მნიშვნელოვანია „პოლიტიკოსი“ და „კანონებიც“. „პოლიტიკოსში“, დიალოგის ბოლოს, პლატონი გვაძლევს ჭეშმარიტი მმართველობის მისეულ განსაზღვრებას, რაც ამ დიალოგს განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს, რადგან პლატონი იშვიათად ანებივრებს თავის მკითხველს ასეთი განსაზღვრებებით (პლატონის დიალოგებში ხშირად მკითხველი ვერ წააწყდება იმ „საბოლოო“ განსაზღვრებას, რომელიც ნათელს მოჰფენს დიალოგის მთავარ თემას. ასეთია პლატონის სტილისტური „ფანდები“). რაც შეეხება მონუმენტურ „კანონებს“, რომელსაც, „სახელმწიფოსაგან“ განსხვავებით, დღემდე ნაკლები ყურადღება ექცევა სამეცნიერო გამოკვლევებში: აქ პლატონი „სახელმწიფოსაგან“ განსხვავებულ ხედვას გვთავაზობს. კერძოდ, მისი მიზანია, დეტალურად აღწეროს ახალი ქალაქის დაფუძნების სქემა და მისი კანონები, ასევე, ის, თუ რას უნდა ექვემდებარებოდეს ეს კანონები.
ამრიგად, „პოლიტიკოსისა“ და „კანონების“ სათანადო გათვალისწინების გარეშე პლატონის პოლიტიკური ფილოსოფიის შესახებ ადეკვატურ წარმოდგენას ვერ შევიქმნით. ხოლო მისი პოლიტიკური ფილოსოფიის შეფასება მისივე მეტაფიზიკის გათვალისწინების გარეშე იმთავითვე მარცხისთვისაა განწირული. პლატონის მეტაფიზიკაში ცენტრალური ადგილი სიკეთის იდეას უჭირავს. სწორედ ესაა ის ორიენტირი, რომელიც პოლიტიკოსის/მმართველის ქმედებებს უნდა წარმართავდეს. კანონები საყოველთაო კეთილდღეობას უნდა ისახავდნენ მიზნად, ხოლო მმართველები მხოლოდ კანონების მსახურები და მათი აღმასრულებლები უნდა იყვნენ („კანონები“, 715 b-d) და არა საკუთარი თვითნებობის ტყვეები. ზნეობრივი სიქველე (კეთილშობილება) პლატონის აზრით, აუცილებელი წინაპირობაა იმისათვის, რათა კარგი პოლიტიკოსი გახდე. თავის ლექციებში ფილოსოფიის ისტორის შესახებ გერმანელმა ფილოსოფოსმა გეორგ (ვილჰელმ ფრიდრიხ :-) ჰეგელმა (1770-1831 წწ.) პლატონის პოლიტიკური ფილოსოფიის განხილვისას სწორედ ამ ასპექტზე გაამახვილა ყურადღება: იმდროინდელი პირდაპირი დემოკრატიის პირობებში, რომელიც თვისებრივად განსხვავდებოდა თანამედროვე დემოკრატიისაგან და რომლისთვისაც ნამდვილად არ იყო უცხო „უმრავლესობის ტირანია“ (ა. დე ტოკვილი), პლატონი ეძებდა მყარ ინსტიტუციურ საფუძვლებს, რომლებიც მართლწესრიგსა და საზოგადოების გამართულად მუშაობას უზრუნველყოფდა. ჰეგელის აზრით, როდესაც პლატონი ამბობს, რომ მმართველები ფილოსოფოსები უნდა იყვნენ, იგი გულისხმობს იმას, რომ საზოგადოებრივი რეალობა ზოგადი პრინციპების (ამ შემთხვევაში - კანონების) საფუძველზე უნდა იყოს მოწესრიგებული.  არავინ უნდა იდგეს კანონზე მაღლა, ყველა კანონს უნდა ემორჩილებოდეს.



აი, სწორედ ეს არის ის უმთავრესი იდეა, რომლის გამოც, ჩემი აზრით, პლატონის პოლიტიკური შრომები ჩვენმა მოქმედმა და მომავალმა პოლიტიკოსებმა გულდასმით უნდა იკითხონ, რათა გამოქვაბულიდან მზის სინათლეზე გამოვიდნენ! საბჭოთა პერიოდმა ჩვენთან გაანადგურა სამოქალაქო საზოგადოება და პარტიული ვერტიკალისადმი მორჩილი ბიუროკრატიული აპარატი შექმნა. ბევრს ჰგონია, რომ რადგან საბჭოთა კავშირის დაშლიდან უკვე 26 წელი გავიდა, წარსული წარსულს ჩაბარდა და თავს არ შეგვახსენებს. რა გულუბრყვილოა ასეთი რწმენა, როდესაც ჩვენს ეროვნულ ცნობიერებასა და კულტურაზე დღესაც გავლენას ახდენს დავითისა და თამარის ეპოქის სულიერ-კულტურული მემკვიდრეობა (მხოლოდ გელათის სკოლა გავიხსენოთ)! მით უფრო ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ის, რაც 26 წლის წინ დასრულდა, ერთბაშად გაქრა. საბჭოთა მმართველობის სამოცდაათწლიანმა პერიოდმა თავისი კვალი დაატყო ქართულ საზოგადოებას. 1990-იანი წლების დასაწყისის სამოქალაქო ომი სწორედ ქართული სამოქალაქო საზოგადოების განუვითარებლობისა და საქართველოში სახელმწიფოებრივი აზროვნების დეფიციტის სამწუხარო დასტურია. ამით იმის თქმა მინდა (რითაც კვლავ დავუბრუნდები პლატონს!), რომ დემოკრატიის განვითარება ჩვენთან ჯერ კიდევ მყიფე საფუძვლებზე დგას. ზედა პოლიტიკურ ეშელონებში ელიტების დაპირისპირების დროს დემოკრატიას ფასადურ დემოკრატიად გადაგვარების საფრთხე ემუქრება. პლატონი სწორედ ის მოაზროვნეა, რომელმაც 2300 წლის წინ, ჩვენგან სრულიად განსხვავებულ პოლიტიკურ სამყაროში, ფაქტიურად, საფუძველი ჩაუყარა თანამედროვე ევროპული სახელმწიფოების ქვაკუთხედს - კანონების უზენაესობის პრინციპს - და ის ბრწყინვალე ლიტერატურული სტილითა და მგზნებარებით გადმოსცა.



საბჭოთა მემკვიდრეობის ნეგატიური ასპექტები: დამშრალი არალის ზღვა და ჩერნობილის ატომური ელექტროსადგური

ანტიკურმა სამყარომ შემოინახა მსოფლიოს შვიდი საოცრების ხსოვნა. მათგან ერთ-ერთი იყო ალექსანდრიის შუქურა, რომელიც ხმელთაშუა ზღვის ქარტეხილებს გამორიდებულ გემებს ალექსანდრე დიდის მიერ დაარსებულ მულტიკულტურულ პოლისთან მიახლოებას აუწყებდა. იმავე პერიოდში მოღვაწეობდა პლატონი, რომლის შრომების კითხვისას ევროპელი ადამიანი საკუთარ ინტელექტუალურ ფესვებს შეიგრძნობს. დღეს ალექსანდრიის შუქურა არ არსებობს და, შესაბამისად, მისი შუქი გემებს ნავსაყუდელისაკენ არ მიუძღვება. საბედნიეროდ, ჩვენ ხელთ გვაქვს პლატონის თხზულებები, რომელთა წაკითხვა გვეხმარება, გავიგოთ, თუ საიდან იწყებოდა ევროპა, ევროპული სახელმწიფოს იდეა. პლატონის შუქურა ისევ ანათებს. 





Friday, April 21, 2017

კონსტიტუციური ცვლილებების, პოლიტიკური ვოლუნტარიზმის, ფილოსოფიისა და ფილოსოფოსების შესახებ

მეთვრამეტე საუკუნის პოლიტიკურ თეორიაში მიიჩნეოდა, რომ კონსტიტუციური ცვლილებების განხორციელება მხოლოდ ხალხის მიერ საგანგებოდ ამ მიზნით არჩეულ კრებას (კონვენტს) შეეძლო. ხელისუფლებამ უნდა აღასრულოს კონსტიტუციით დადგენილი კანონები, მაგრამ მას თავად კონსტიტუციის შეცვლის უფლება არა აქვს. თომას პეინთან ეს იდეა მკაფიოდაა გამოხატული („ადამიანის უფლებები“, ნაწილი I). პეინი არ უარყოფს იმ იდეას, რომ კონსტიტუციის ცვლილება, დროის გასვლასთან ერთად, საჭირო იქნება. პეინის აზრით, საჭიროა, რომ კონსტიტუციაში ჩაწერილი იყოს, რომ ყოველ შვიდ წელიწადში ერთხელ ამ მიზნით არჩეულ უნდა იქნეს კრება, რომელიც უფლებამოსილი იქნება, შეიტანოს სათანადო ცვლილებები კონსტიტუციაში („ადამიანის უფლებები“, ნაწილი II). ამრიგად, ხალხი უზენაესი კანონმდებელი გამოდის, რომელსაც საბოლოო სიტყვა ეკუთვნის კონსტიტუციის შეცვლაში.


მეთვრამეტე საუკუნის შემდეგ წარმომადგენლობითობის პრინციპი მყარად დამკვიდრდა მსოფლიოს პოლიტიკურ სისტემაში. ამავე დროს, ბევრი იდეა შეიცვალა და ახლებურად იქნა ინტერპრეტირებული. ის პრაქტიკა, რომელზეც პეინი საუბრობდა (კონსტიტუციის შეცვლა მხოლოდ ხალხის მიერ არჩეული კრების მეშვეობით), არ არის დანერგილი თანამედროვე დასავლეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაში.

მიუხედავად ამისა, მეთვრამეტე საუკუნეში გავრცელებული ეს იდეა, რომელსაც უდავოდ ჟან-ჟაკ რუსოს „საერთო ნების“ ცნება ედო საფუძვლად, აქტუალურია დღესაც, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ჩვენს საზოგადოებაში ასეთი აჟიოტაჟია კონსტიტუციის შესახებ.



იურისტი არ ვარ და, შესაბამისად, ტექნიკურ დეტალებს ვერ ჩავუღრმავდები. შევეცდები, ეს საკითხი პოლიტიკური ფილოსოფიის პერსპექტივიდან განვიხილო და რამდენიმე მარტივი შეკითხვა დავსვა, რომლებიც, შესაძლოა, საკითხის უკეთ გაგებაში დაგვეხმაროს.

ვიდრე ამას გავაკეთებდე, მსურს, მივუთითო, იურისტების ერთ თვისებაზე, რომელზეც იმანუელ კანტი მიუთითებდა თავის ნაშრომში „მარადიული მშვიდობისაკენ“: „[იურისტის] ვალდებულებას მხოლოდ არსებული კანონების გამოყენება წარმოადგენს და არა იმის გამოკვლევა, საჭიროებენ თუ არა ისინი გაუმჯობესებას.“ ეს თვისება ჩვენში უკვე პრობლემებს ქმნის, რადგან, თუკი ისევ კანტს დავესესხებით, „იურისტი, რომელმაც სამართლის სასწორი და მასთან ერთად, სამართლიანობის მახვილი სიმბოლოდ აქცია, როგორც წესი, მახვილს მხოლოდ იმისთვის როდი იყენებს, რომ სასწორზე ყოველგვარი უცხო გავლენა აღკვეთოს. თუკი სასწორის თეფში ძირს არ იწევს, მაშინ იგი მახვილს დებს მასზე. ეს კი, თუ იურისტი ფილოსოფოსიც არ არის (სულ მცირე, მორალური აზრით მაინც), მასში უდიდეს ცდუნებას იწვევს. [...] თავის ფაკულტეტს იგი აღმატებულად განიხილავს, რადგან ის ძალაუფლებას უკავშირდება“ (იქვე)


ამრიგად, იურისტები ნაკლებად სვამენ შეკითხვებს იმის შესახებ, თუ რამდენად მართებულია, რამდენად სწორია ესა თუ ის კანონი ან კანონის მიღების პროცესი. მათთვის პრიორიტეტს წარმოადგენს არსებულ კანონებს შორის ურთიერთმიმართებების ანალიზი და კანონში მოცემული ტექსტის ინტერპრეტაცია.

ზემოთქმულით იურისტების საქმიანობის დაკნინებას სულაც არ ვესწრაფვი. სამართალმცოდნეობა სახელმწიფოსათვის უმნიშვნელოვანესი დისციპლინაა და აბსურდული იქნება მისი წარმომადგენლების უმისამართო კრიტიკა. თუმცა, როდესაც საქმე ეხება კანონების მართებულობას, მათ შესატყვისობას ზოგადადამიანურ ღირებულებებთან თუ ადამიანურ სწრაფვებთან, აქ გადამწყვეტი თუ არა, ანგარიშგასაწევი სიტყვა ფილოსოფიას, უფრო ზუსტად, პოლიტიკურ ფილოსოფიას ეკუთვნის. პოლიტიკური ფილოსოფია „გადამწყვეტი“ იმიტომ არაა, რომ ფილოსოფოსებს ნაკლებად უსმენენ. ამას ჯერ კიდევ პლატონი აღნიშნავდა თავის „სახელმწიფოში“ (მეექვსე წიგნი). აქ ისიც უნდა გვახსოვდეს, რომ პლატონი იმასაც აღნიშნავდა, რომ ფილოსოფოსობას ბევრი უღირსი ჩემულობდა. ასე რომ, ჯერ კიდევ ანტიკურობაში იყო დავა იმის შესახებ, თუ ვის შეიძლება ვუწოდოთ ნამდვილი ფილოსოფოსი! ეს ფაქტი იმიტომ გავიხსენე, რომ სიტყვა „ფილოსოფოსი“ ჩვენში ხშირად ექსცენტრული და არარეალისტი ადამიანის დასახასიათებლად გამოიყენება. ამის საპირისპიროდ, პლატონი თავის „სახელმწიფოში“ ძალისხმევას არ იშურებს იმის გადმოსაცემად, თუ როგორი უნდა იყოს ნამდვილი ფილოსოფოსი. ერთი სიტყვით, მიუხედავად იმისა, ვეთანხმებით თუ არა პლატონს, ფაქტია, რომ „ფილოსოფიის“ და „ფილოსოფოსის“ ყოველდღიური (და არასწორი!) გაგებისაგან უნდა გავთავისუფლდეთ.


ისევ კანტს დავუბრუნდეთ. თავის ზემოთ დასახელებულ ნაშრომში იგი ამტკიცებს, რომ „ფილოსოფოსებს უნდა მოუსმინონ“. მართალია, მას, პირველ რიგში, საერთაშორისო სამართლის სფერო ჰქონდა მხედველობაში, თუმცა მისი მსჯელობიდან შეგვიძლია შემდეგი დასკვნა გამოვიტანოთ: არსებობს მთელი რიგი ზოგადი საკითხები, სადაც კონკრეტული კომპეტენცია (ამ შემთხვევაში, იურისტის) არასაკმარისია და საკითხის გადასაჭრელად/უკეთ გასაანალიზებლად ფილოსოფიური მიდგომაა საჭირო. აქ კანტს შემდეგნაირად განვავრცობდი: მართლაც, იურისტსაც და ექიმსაც შეუძლია, სათანადო განსწავლის შემთხვევაში ესა თუ ის საკითხი ფილოსოფიურად განიხილოს. ფილოსოფიის ისტორიაში მრავალი შესანიშნავი მოაზროვნე უნივერსიტეტში კი არ განსწავლულა, არამედ თავად მიიღო განათლება (მაგალითად, რაიმონ ლული). უბრალოდ, ფილოსოფოსს, რომელსაც შესატყვისი ტექნიკები ათვისებული აქვს, ამის გაკეთება უფრო ადვილად ხელეწიფება. ესაა და ეს.

მოკლედ, შევაჯამოთ ზემოთქმული, რომ აზრები არ დაგვებნეს:

 • მეთვრამეტე საუკუნეში კონსტიტუციური ცვლილებების მთავარ წყაროდ ხალხი მიიჩნეოდა, მაგრამ ეს აზრი უკვე არ არის წარმმართველი თანამედროვე პოლიტიკურ თეორიაში;

• იურისტები კანონებს პრაგმატული პერსპექტივიდან განიხილავენ და იშვიათად აქცევენ კანონთა ბუნებას თავისი განხილვის საგნად (თავს უფლებას მივცემ ვამტკიცო, რომ ჩვენთან მაინც ეს ასეა)

• არსებობს სააზროვნო ტრადიცია, რომელიც პლატონთან უკვე სრულყოფილადაა ჩამოყალიბებული და რომლის თანახმად ფილოსოფოსს უკეთ შეუძლია მმართველობის განხორციელება, ვიდრე სხვებს. კანტი ამ ტრადიციის გამგრძელებლად გვევლინება, თუმცა იგი ფილოსოფოსებს უფრო მოკრძალებულ როლს ანიჭებს („არ უნდა მოველოდოთ, რომ მეფეები იფილოსოფოსებენ ან რომ ფილოსოფოსები მეფეები გახდებიან“) და მიიჩნევს, რომ სახელმწიფომ ისინი მრჩევლებად უნდა გამოიყენოს და უნდა მოუსმინოს მათ.

თეორიიდან ფაქტებზე გადავიდეთ: ახლახან ერთ-ერთი პოლიტიკური პარტია საკონსტიტუციო ცვლილებების საკითხზე პლებისციტის ჩატარების ინიციატივით გამოვიდა („ინტერპრესნიუსი“).

 http://www.interpressnews.ge/ge/politika/428655-evropuli-saqarthvelo-sakonstitucio-cvlilebebis-sakithkhze-plebiscitis-chatarebis-iniciativith-gamodis.html

ცესკო-ს ვებ-გვერდზე ვკითხულობთ: „პლებისციტი არის ფარული კენჭისყრის გზით საერთო-სახალხო გამოკითხვა განსაკუთრებით მნიშვნელოვან სახელმწიფოებრივ საკითხებზე ამომრჩეველთა ან მათი ნაწილის აზრის გასაგებად, რომლის შედეგები სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებისთვის სარეკომენდაციო ხასიათისაა. პლებისციტს ნიშნავს საქართველოს პრემიერ-მინისტრი.“

 http://cesko.ge/geo/static/2171/referendumi/plebistsiti


იქვეა მოცემული რეფერენდუმის განმარტება და ისიც, თუ რა შემთხვევაში შეიძლება მისი ჩატარება და რა შემთხვევაში არ შეიძლება; ასევე, აღნიშნულია, რომ „რეფერენდუმის შედეგების ბათილად ცნობის უფლება აქვს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს კანონით დადგენილი წესით.“ ამ განმარტებების უკან კანონებისა და წესების მთელი ჩახლართული სისტემა დგას! როგორც აღვნიშნე, ჩემს მიზანს არ წარმოადგენს დეტალების ანალიზი. მე მსურს, საფუძველმდებარე პრინციპებს შევეხო.

კიდევ ერთი ფაქტი: ამ დღეებში საკონსტიტუციო კომისია, რომელიც 73 წევრისგან შედგებოდა (წყარო: civil.ge), მთელმა რიგმა პოლიტიკურმა პარტიებმა დატოვეს.

 http://www.interpressnews.ge/ge/politika/428472-qevropulma-saqarthvelom-da-thavisufalma-demokratebma-sakonstitucio-komisia-datoves.html?ar=A

ვფიქრობ, ეს ფაქტი კომისიის პრესტიჟს დიდ ღირსებას ვერ სძენს. მიუხედავად იმისა, რომ კომისიის შემადგენლობაში 7 არასამთავრობო ორგანიზაციის წარმომადგენელი და 13 ექსპერტიც შედის, ეს მაინც ვერ ზრდის მოქალაქეთა ჩართულობის ხარისხს ამ პროცესებში.

მოკლედ, რაღაც ვერ არის წესრიგში ჩვენს კონსტიტუციაში :-) ამის გამო წარმოიშვება მთელი რიგი პრობლემები, რომლებსაც პოლიტიკაში გახლართული იურისტები უკვე თავს ვერ ადგამენ.

 ვნახოთ, რა წერია თავად კონსტიტუციაში კონსტიტუციის გადასინჯვის შესახებ.

 თავი მერვე. კონსტიტუციის გადასინჯვა

მუხლი 102 1. კონსტიტუციის ზოგადი ან ნაწილობრივი გადასინჯვის კანონპროექტის შეტანის უფლება აქვთ:

ა ) (ამოღებულია - 15.10.2010, №3710);
ბ ) პარლამენტის წევრთა სრული შემადგენლობის ნახევარზე მეტს ;
გ ) არანაკლებ 200000 ამომრჩეველს.
2. კონსტიტუციის გადასინჯვის კანონპროექტი წარედგინება საქართველოს პარლამენტს , რომელიც აქვეყნებს მას საყოველთაო-სახალხო განხილვისათვის. პარლამენტში კანონპროექტის განხილვა იწყება მისი გამოქვეყნებიდან ერთი თვის შემდეგ.
3. კონსტიტუციის გადასინჯვის კანონპროექტი მიღებულად ჩაითვლება, თუ მას საქართველოს პარლამენტის ორ თანამიმდევრულ სესიაზე სულ ცოტა სამი თვის ინტერვალით მხარს დაუჭერს საქართველოს პარლამენტის სრული შემადგენლობის არანაკლებ სამი მეოთხედი. 4. კონსტიტუციის 68- ე მუხლით გათვალისწინებული წესით კონსტიტუციის გადასინჯვის კანონს ხელს აწერს და აქვეყნებს საქართველოს პრეზიდენტი.

 ვისარგებლე „საკანონმდებლო მაცნეთი“ https://matsne.gov.ge/ka/document/view/30346

 108-ე მუხლში კი ვკითხულობთ:

„საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე იურისდიქციის სრულ აღდგენასთან დაკავშირებით კონსტიტუციის 102- ე მუხლის მე -2 პუნქტში სათანადო ცვლილებებისა თუ დამატებების შეტანა გამონაკლისის წესით დასაშვებია კონსტიტუციის გადასინჯვის კანონპროექტის საყოველთაო - სახალხო განხილვისათვის გამოქვეყნების გარეშე.“

მე ვთქვი, რომ ტექნიკურ დეტალებს არ ჩავუღრმავდებოდი და ზოგად პრინციპებზე გავამახვილებდი ყურადღებას. მაშ ასე, ჩემი მთავარი დებულება ასეთია:

საკონსტიტუციო კომისიების მუშაობა ვიწროპარტიული თამაშების სფეროდ გადაიქცა. ეს ნათლად ჩანს უკანასკნელი წლების პრაქტიკიდან, როდესაც ესა თუ ის მმართველი ჯგუფი ყველანაირად ცდილობდა, თავის ჭკუაზე შეეკერა და გადაეკერა კონსტიტუცია. რა თქმა უნდა, პოლიტიკაში პარტიული ინტერესები ყოველთვის იქნება და პარტიები ყოველთვის შეეცდებიან თავიანთი ინტერესების გატარებას (ეს ბუნებრივიცაა), თუმცა ეს იმას არ ნიშნავს, რომ პარტიებმა ქვეყნის უზენაესი კანონი თავიანთ საბურთაო მოედნად აქციონ.

ამერიკის შეერთებულ შტატებში კონსტიტუციური ცვლილების ინიცირება შესაძლებელია იმ შემთხვევაში, როდესაც კონგრესის ორივე პალატის (სენატისა და წარმომადგენელთა პალატის) ორი მესამედი მაინც იქნება ამის მომხრე. აშშ-ს მაგალითად იმიტომ ვიღებ, რომ ის დემოკრატიული ტრადიციის მესაძირკვლე ქვეყანაა და არა იმიტომ, რომ აშშ-ს პოლიტიკური რეალობა ჩვენსას შეესატყვისება (სკოლის მოსწავლესაც კი არ სჭირდება იმის ახსნა, რომ ეს ასე არ არის).


ამრიგად, კონსტიტუციური ცვლილებები ამერიკაში, ანუ იმ ქვეყანაში, სადაც თანამედროვე დემოკრატიის აკვანი დაირწა, არც თუ ისე ადვილი განსახორციელებელია. ამას ადასტურებს ის გარემოება, რომ 1789 წლიდან მასში მხოლოდ 27 ცვლილება განხორციელდა.

მაგრამ ამერიკის კონსტიტუცია უფრო ზოგადი პრინციპების ერთობლიობაა და მასში მხოლოდ შვიდი მუხლია. ჩვენი კონსტიტუცია კი თვისებრივად განსხვავებულია და მასში გაცილებით მეტი კონკრეტიკაა, მუხლების რაოდენობაც 100-ს აღემატება. თუმცა, მოცემულ შემთხვევაში მკითხველს შევახსენებ, რომ მე პრინციპი მაინტერესებს: ჩვენთან პარლამენტის ტირანიასთან გვაქვს საქმე (სხვათა შორის, დემოკრატიისათვის ამ საფრთხეზე ჰ. სპენსერი საუბრობდა!): მმართველი გუნდი, რომელიც მოცემულ მომენტში ხელისუფლებაშია და რომლის პარტიის წევრებიც პარლამენტში სხედან, ამ ორგანოს თავისი ინტერესების გატარებისათვის იყენებს და წაღმა-უკუღმა ცვლის კონსტიტუციას.


აქვე დავაზუსტებ: მე არ მიმაჩნია, რომ მეთვრამეტე საუკუნის პრინციპი ბრმად უნდა გადმოვიტანოთ ოცდამეერთე საუკუნეში და ყოველ შვიდ წელიწადში ერთხელ კონსტიტუციური კრება ავირჩიოთ, რომელიც, საჭიროების შემთხვევაში, კონსტიტუციას შეცვლის. მე უფრო იმ აზრს ვემხრობი, რომ კონსტიტუციაში მნიშვნელოვანი ცვლილებების განხორციელების უფლება ექსკლუზიურად პარლამენტს არ უნდა ჰქონდეს (შესაძლოა, შემედაონ, რომ ჩვენთან ეს ასე არ არის, რომ პარლამენტი არ ახორციელებს ტირანიას კონსტიტუციაზე. თუმცა, ამაზე ქართული ანდაზით ვუპასუხებ: ფიცი მწამს და ბოლო მაკვირვებსო). ჩვენი ქვეყანა მცირეა და პირადი ნაცნობობის, ვიწროპარტიული პოლიტიკის თუ ნათესაობის ფაქტორი საკმაოდ უარყოფითად აისახება ხოლმე ჩვენი ცხოვრების მთელ რიგ სფეროებზე, მათ შორის კონსტიტუციურ ცვლილებებზეც. შესაბამისად, მიზანშეწონილად მიმაჩნია შემდეგი ნაბიჯების განხორციელება:

 • ნათლად, მკაფიოდ და არაორაზროვნად ჩაიწეროს კონსტიტუციაში, თუ როგორ უნდა განხორციელდეს საკონსტიტუციო ცვლილებები (რა მოხდება მთელს ჩვენს ტერიტორიაზე იურისდიქციის აღდგენის შემდეგ, ეს არავინ იცის. ამიტომ უმჯობესია, ჯერ იმაში გავერკვეთ, რაც გვაქვს);

• მკაფიოდ განისაზღვროს ის მუხლები, რომელთა შეცვლა შეუძლია პარლამენტს და რომელთა შეცვლა მოითხოვს ხალხის უფრო აქტიურ ჩართულობას ან კიდევ შემოღებულ იქნეს რაიმე სხვა მექანიზმი, რომელიც გაართულებს მმართველი პარტიის ქირურგიულ მაქინაციებს კონსტიტუციაზე.

აი, სწორედ, ამ საკითხთა ტექნიკურ დეტალებში ჩართვა იქნება უკვე იურისტთა საქმე! მაგრამ თავად პრინციპი, რომლის თანახმად კონსტიტუციის შეცვლა უზურპირებულია პარლამენტის მიერ, პოლიტიკური ფილოსოფიის პერსპექტივიდან გაუმართლებლად მიმაჩნია: დიახ, მე ვირჩევ საკანონმდებლო ორგანოს წევრს ან ხმას ვაძლევ ამა თუ იმ პარტიას, მაგრამ ამას ვაკეთებ იმისათის, რათა მან არსებული კანონები აღასრულოს და დაიცვას. არჩევნების დროს მე არ მიმიცია ხმა იმისათვის, რომ საპრეზიდენტო რესპუბლიკიდან საპარლამენტო რესპუბლიკად გადავქცეულიყავით; მე არ მიმიცია ხმა იმისათვის, რომ პრეზიდენტის უფლებები წამდაუწუმ იცვლებოდეს ამა თუ იმ მმართველი გუნდის გუნება-განწყობილების შესაბამისად. დაე, ნუ იტყვიან, რომ ეს იდეა შეფარულად მაინც ძველი პრინციპების გადმოტანაა ახალ რეალობაში ან რომ ხალხის უფრო ქმედითი ჩართულობის იდეა კონსტიტუციურ ცვლილებებში დღეს აპრობირებული პრაქტიკა არაა. ის, რაც დღეს გავრცელებულია, იმის საზომად ვერ გამოდგება, რაც უნდა იყოს. ნუ დაგვავიწყდება, რომ ყველა ის პოლიტიკური სიკეთე, რომლითაც დღეს ვტკბებით, თავის დროზე პოლიტიკურმა მოაზროვნეებმა თავიანთი კალმით დაამტკიცეს: როდესაც პეინი თავგამოდებით იცავდა საყოველთაო საარჩევნო ხმის უფლებას და რესპუბლიკანიზმს, მონარქისტები ჯერ კიდევ საკმაოდ ძლიერები იყვნენ, როდესაც ჯონ სტიუარტ მილი ქალებისათვის საარჩევნო ხმის უფლების მიცემას ითხოვდა, ბევრი თანამედროვე მის იდეებს მასხრად იგდებდა. ასე რომ, პლებისციტის იდეა ყურადსაღებია იმდენად, რამდენადაც ის წინა პლანზე წამოწევს ხალხს, როგორც პარლამენტის საპირწონეს და მის გამაკონტროლებელს. თუმცა, განსაზღვრების თანახმად, პლებისციტის შედეგები სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებისთვის სარეკომენდაციო ხასიათისაა. შესაბამისად, საჭიროა, უფრო ეფექტური მექანიზმის ამოქმედება იმისათვის, რათა მმართველმა გუნდმა (ვინც არ უნდა იყოს ის) კონსტიტუციის მნიშვნელოვანი მუხლების (მაგალითად, თუ როგორი უნდა იყოს ქვეყანა: საპრეზიდენტო თუ საპარლამენტო რესპუბლიკა, რა უფლებები უნდა ჰქონდეს პრეზიდენტს და ა.შ.) თვითნებურად შეცვლა ვერ შეძლოს. „საყოველთაო სახალხო-განხილვა“, რომელიც კონსტიტუციაშია ნახსენები და რომელსაც ხშირად იმეორებენ ხოლმე, მხოლოდ გაცვეთილი ფრაზაა, რომელიც რეალურად არ მუშაობს. პირადად ჩემამდე ჯერჯერობით ვერცერთმა ასეთმა განხილვამ ვერ მოაღწია და მინდა გითხრათ, რომ მყინვარწვერზე პლატონის კითხვით ნამდვილად არ ვიქცევ თავს.

ამ პოსტს ასე შევაჯამებ: კონსტიტუცია უზენაესი კანონია, რომელიც ხელისუფლების საფუძველმდებარე პრინციპებს ადგენს და რომელშიც ხალხის საერთო ნებაა გამოხატული. ყოველ შემთხვევაში, ეს ასე უნდა იყოს. შესაბამისად, ჩვენმა პოლიტიკოსებმა და იურისტებმა კეთილი ინებონ და ბრტყელ-ბრტყელი ფრაზების სროლის ნაცვლად იმაზე იფიქრონ, საერთოდ რამდენად კანონიერია ის, რასაც ისინი აკეთებენ, როდესაც წამდაუწუმ ცვლიან კონსტიტუციას და როდესაც ხალხისგან ამის ლეგიტიმაცია არა აქვთ.



Saturday, March 25, 2017

ნარკვევები პოლიტიკურ ფილოსოფიაში. I. თომას პეინის პოლიტიკური ფილოსოფია

მე და ჩემი კოლეგა გიორგი ხუროშვილი უახლოეს მომავალში გამოვცემთ ჩვენი სტატიების კრებულს „ნარკვევები პოლიტიკურ ფილოსოფიაში“ (ორ ტომად). „ნარკვევებში“ ექვსი სტატიის ავტორი მე ვარ. სამი მათგანი (თ. პეინის, ა. დე ტოკვილის და პ. რიკიორის შესახებ) საგანგებოდ ამ კრებულისთვის დავწერე, ხოლო დანარჩენებში (ჰ. სპენსერის, ჯ. დიუის, მ. მამარდაშვილის შესახებ) გარკვეული შესწორებები შევიტანე. 

ვფიქრობ, ეს კრებული საინტერესო იქნება ფართო მკითხველისათვის, რადგან პოლიტიკური აზროვნება, ჩვენში, ჩემი აზრით, კიდევ უფრო მეტად საჭიროებს განვითარებას. ვფიქრობ, ჩვენი საზოგადოება უფრო მეტს მოიგებდა, ჩვენი პოლიტიკოსების დიდ ნაწილს ელემენტარული განათლება მაინც რომ ჰქონდეს პოლიტიკური აზროვნების ისტორიაში (ეს არც იურისტებს აწყენდათ). 

გთავაზობთ ჩემს სტატიას ბრიტანული წარმოშობის ამერიკელი პოლიტიკური მოაზროვნის, თომას პეინის (1737-1809 წწ.) შესახებ.


სტატიის წაკითხვა რომ მოსახერხებელი იყოს, ის Academia.edu-ს ჩემს გვერდზე ავტვირთე. აი, სტატიის ბმულიც: