„ის, რაც პლატონთან მიზიდავდა, არის
გამოქვაბულის მძლავრი მეტაფორა, რომელშიც იგი ჩრდილებთან მებრძოლ ადამიანებს აღწერს.
ეს ჩემი პრობლემაცაა.“
მერაბ მამარდაშვილი, ინტერვიუ სამოქალაქო
საზოგადოების შესახებ
პლატონის „სახელმწიფოში“ მოცემული გამოქვაბულის ანალოგია, ალბათ, ყველაზე უფრო გავლენიანი ანალოგიაა დასავლური აზროვნების ისტორიაში. გამოქვაბულიდან თავდახსნილი ადამიანი ანუ ფილოსოფოსი ნამდვილ იდეებს უჭვრეტს და ჭეშმარიტებას ეზიარება. მაგრამ პლატონი მიიჩნევს, რომ ფილოსოფოსი უნდა „დაეშვას“ თავისი სიმაღლიდან იმისათვის, რათა უკეთ წარმართოს მოქალაქეთა საერთო ცხოვრება. ჰ. არენდტი აღნიშნული დიალოგის ანალიზისას აღნიშნავს: „იდეები მხოლოდ მას შემდეგ იქცევა საზომად, როცა ფილოსოფოსი იდეათა გაბრწყინებულ ცას დატოვებს და ადამიანთა სამყოფელ ბნელ გამოქვაბულს დაუბრუნდება.“ (იხ. ჰ. არენდტი, „რა არის ხელისუფლება?“ ინგლისურიდან თარგმნა გ. ხუროშვილმა. თბილისი: გამომცემლობა „ნეკერი“, 2015 წ., გვ. 59.)
ვფიქრობ, რომ აღნიშნული იდეა ძალიან კარგად მიესადაგება ქართველი ფილოსოფოსის მერაბ მამარდაშვილის (1930-1990 წწ.) ფიგურას. ეს მოაზროვნე, რომელიც „საბჭოთა“ ფილოსოფოსად მიიჩნეოდა, „შიგნიდან“ აკრიტიკებდა საბჭოთა ტოტალიტარულ სისტემას და ამ მხრივ მისი შემოქმედება უაღრესად საყურადღებოა. მიუხედავად იმისა, რომ საბჭოთა კავშირი დაიშალა, მისი სამართალმემკვიდრე, რუსეთის ფედერაცია, კვლავ აგრძელებს თავის იმპერიალისტურ და ტოტალიტარულ პოლიტიკას, ხოლო დემოკრატია ჩვენში ჯერ კიდევ მყიფეა. მამარდაშვილის შეხედულებები სოციალურ-პოლიტიკური პრობლემების შესახებ, ჩემი აზრით, კვლავ აქტუალური და საინტერესოა.
ტოტალიტარული სისტემა, პირველ რიგში, თავისუფლებას და თავისუფალ აზროვნებას უპირისპირდება. შესაბამისად, წინამდებარე წერილში განვიხილავ მამარდაშვილის შეხედულებებს თავისუფლების შესახებ. თუმცა, ჩემი მიზანი არ არის აღნიშნული საკითხის შესახებ მამარდაშვილის მიერ გამოთქმული მსჯელობების ყოველმხრივი ანალიზი. მოცემულ შემთხვევაში შემოვიფარგლები მამარდაშვილის ორი ცნობილი ინტერვიუთი. პირველი ეხება ფილოსოფიის არსებას, ხოლო მეორე - სამოქალაქო საზოგადოების იდეას (М. Мамардашвили, “Одиночество — моя профессия…” Интервью Улдиса Тиронса. В сборнике: М. Мамардашвили, Очерк современной европейской философии. Санкт-Петербург: Издательство “Азбука”, 2012, გვ. 533-566; “Гражданское общество”. В сборнике: М. Мамардашвили, Cознание и цивилизация. Тексты и беседы. Москва: Издательство “Логос”, 2004, გვ. 167-178. ). ორივე ასპექტი თანაბრად მნიშვნელოვანია, რადგან, როგორც ვნახავთ, ფილოსოფია მამარდაშვილთან თავისუფლებისაკენ სწრაფვაა, ხოლო ამ მისწრაფების განხორციელება სამოქალაქო საზოგადოების იდეასთანაა კავშირში.
მამარდაშვილის ინტერვიუ უ. ტირონსთან („მარტოობა ჩემი პროფესიაა...“), ეროვნული ფილოსოფიის საკითხის განხილვით იწყება. მამარდაშვილი მიიჩნევს, რომ „ეროვნული ფილოსოფოსის“ ცნება საკმაოდ პრობლემურია. იგი პოზიტიურ კონტექსტში საუბრობს „კოსმოპოლიტური ევროპის“ შესახებ, რომელიც არ ჯდება „ნაციონალური იდეოლოგიების“ ჩარჩოებში. ამ მხრივ მამარდაშვილი აკრიტიკებს კანტის შემდგომ გერმანულ ფილოსოფიას, კონკრეტულად კი - მარტინ ჰაიდეგერს. ევროპულ ცივილიზაციაზე „გადახტომით“ სტილიზებულ ანტიკურობასთან დაბრუნების თეზისი მამარდაშვილის მიხედვით, არადამაჯერებელია. ასეთ დროს ხდება ანტიკური საბერძნეთის ჰიპერბოლიზება, გმირის კულტის და მითოსური განზომილების წინა პლანზე წამოწევა. მაგრამ მამარდაშვილის მიხედვით, ძველი ბერძნებისათვის გმირი, უპირველეს ყოვლისა, ის ადამიანი იყო, რომელსაც შეეძლო „დღის სინათლეზე გამოეტანა არტიკულირებული პოლისის საზრისი“.
რას ნიშნავს „არტიკულირებული პოლისი“? ეს უფრო ნათელი გახდება, თუკი ყურადღებას გავამახვილებთ „გემაინშაფტის“ იდეის მამარდაშვილისეულ კრიტიკაზე.
ტერმინი „გემაინშაფტი“ (Gemeinschaft), რომლის ქართული შესატყვისია „თემი“, 1887 წელს შემოიტანა გერმანელმა სოციოლოგმა ფერდინანდ ტიონისმა (1855-1936 წწ.) თავის ნაშრომში „თემი და საზოგადოება“. „გემაინშაფტი“ ტიონისთან აღნიშნავს საზოგადოების ისეთ ტიპს, რომლისთვისაც დამახასიათებელია „საერთო გრძნობები” და სულისკვეთება. პატარა ქალაქში ან სოფელში მცხოვრებ ადამიანებს შორის არსებული ურთიერთობები “გემაინშაფტის” ტიპს განეკუთვნება. ამისგან განსხვავებით, ურბანული ანუ ქალაქური სივრცე, სადაც ანონიმური ურთიერთობები ჭარბობს, “გეზელშაფტის” (Gesellschaft) ტიპის საზოგადოებას შეესატყვისება. “გემაინშაფტსა” და “გეზელშაფტს” შორის არსებული განსხვავება, შესაძლოა, შევადაროთ ე. დიურკემის მიერ შემოტანილ განსხვავებას მექანიკურსა და ორგანულ სოლიდარობას შორის.
ტოტალიტარული სისტემა, პირველ რიგში, თავისუფლებას და თავისუფალ აზროვნებას უპირისპირდება. შესაბამისად, წინამდებარე წერილში განვიხილავ მამარდაშვილის შეხედულებებს თავისუფლების შესახებ. თუმცა, ჩემი მიზანი არ არის აღნიშნული საკითხის შესახებ მამარდაშვილის მიერ გამოთქმული მსჯელობების ყოველმხრივი ანალიზი. მოცემულ შემთხვევაში შემოვიფარგლები მამარდაშვილის ორი ცნობილი ინტერვიუთი. პირველი ეხება ფილოსოფიის არსებას, ხოლო მეორე - სამოქალაქო საზოგადოების იდეას (М. Мамардашвили, “Одиночество — моя профессия…” Интервью Улдиса Тиронса. В сборнике: М. Мамардашвили, Очерк современной европейской философии. Санкт-Петербург: Издательство “Азбука”, 2012, გვ. 533-566; “Гражданское общество”. В сборнике: М. Мамардашвили, Cознание и цивилизация. Тексты и беседы. Москва: Издательство “Логос”, 2004, გვ. 167-178. ). ორივე ასპექტი თანაბრად მნიშვნელოვანია, რადგან, როგორც ვნახავთ, ფილოსოფია მამარდაშვილთან თავისუფლებისაკენ სწრაფვაა, ხოლო ამ მისწრაფების განხორციელება სამოქალაქო საზოგადოების იდეასთანაა კავშირში.
მამარდაშვილის ინტერვიუ უ. ტირონსთან („მარტოობა ჩემი პროფესიაა...“), ეროვნული ფილოსოფიის საკითხის განხილვით იწყება. მამარდაშვილი მიიჩნევს, რომ „ეროვნული ფილოსოფოსის“ ცნება საკმაოდ პრობლემურია. იგი პოზიტიურ კონტექსტში საუბრობს „კოსმოპოლიტური ევროპის“ შესახებ, რომელიც არ ჯდება „ნაციონალური იდეოლოგიების“ ჩარჩოებში. ამ მხრივ მამარდაშვილი აკრიტიკებს კანტის შემდგომ გერმანულ ფილოსოფიას, კონკრეტულად კი - მარტინ ჰაიდეგერს. ევროპულ ცივილიზაციაზე „გადახტომით“ სტილიზებულ ანტიკურობასთან დაბრუნების თეზისი მამარდაშვილის მიხედვით, არადამაჯერებელია. ასეთ დროს ხდება ანტიკური საბერძნეთის ჰიპერბოლიზება, გმირის კულტის და მითოსური განზომილების წინა პლანზე წამოწევა. მაგრამ მამარდაშვილის მიხედვით, ძველი ბერძნებისათვის გმირი, უპირველეს ყოვლისა, ის ადამიანი იყო, რომელსაც შეეძლო „დღის სინათლეზე გამოეტანა არტიკულირებული პოლისის საზრისი“.
რას ნიშნავს „არტიკულირებული პოლისი“? ეს უფრო ნათელი გახდება, თუკი ყურადღებას გავამახვილებთ „გემაინშაფტის“ იდეის მამარდაშვილისეულ კრიტიკაზე.
ტერმინი „გემაინშაფტი“ (Gemeinschaft), რომლის ქართული შესატყვისია „თემი“, 1887 წელს შემოიტანა გერმანელმა სოციოლოგმა ფერდინანდ ტიონისმა (1855-1936 წწ.) თავის ნაშრომში „თემი და საზოგადოება“. „გემაინშაფტი“ ტიონისთან აღნიშნავს საზოგადოების ისეთ ტიპს, რომლისთვისაც დამახასიათებელია „საერთო გრძნობები” და სულისკვეთება. პატარა ქალაქში ან სოფელში მცხოვრებ ადამიანებს შორის არსებული ურთიერთობები “გემაინშაფტის” ტიპს განეკუთვნება. ამისგან განსხვავებით, ურბანული ანუ ქალაქური სივრცე, სადაც ანონიმური ურთიერთობები ჭარბობს, “გეზელშაფტის” (Gesellschaft) ტიპის საზოგადოებას შეესატყვისება. “გემაინშაფტსა” და “გეზელშაფტს” შორის არსებული განსხვავება, შესაძლოა, შევადაროთ ე. დიურკემის მიერ შემოტანილ განსხვავებას მექანიკურსა და ორგანულ სოლიდარობას შორის.
მამარდაშვილის მიზანს არ წარმოადგენს ტიონისის სოციოლოგიური თეორიის კრიტიკა. თუმცა, ტერმინ “გემაინშაფტს” იგი უარყოფით კონტექსტში იყენებს. როდესაც მამარდაშვილი საუბრობს გერმანული ფილოსოფიის დაკნინებაზე კანტის შემდგომ პერიოდში, იგი აღნიშნავს, რომ გერმანულ აზროვნებაში თავი იჩინა “ანტიევროპულმა ნაკადმა”, რომ მასში გაჩნდა “ბარბაროსული” მომენტები, რომლებიც ევროპულ ცივილიზაციას დაუპირისპირდნენ. ეს ანტიევროპული ტენდენცია რაღაც საერთო “გემაინშაფტური მდგომარეობის” თანმხლებია, რომელიც, თავის მხრივ, გერმანულ მითოლოგიას ემყარება.
ხომ არ არის აქ მამარდაშვილის მსჯელობები ცალმხრივი? საყოველთაოდ ცნობილი ფაქტია, რომ მთელი XIX საუკუნის განმავლობაში, ასევე, XX საუკუნის პირველ ნახევარში გერმანულ სააზროვნო სივრცეში მსოფლიო დონის მოაზროვნეები მოღვაწეობდნენ. მაშინ რა “ბარბაროსულ” მომენტებზე საუბრობს ქართველი ფილოსოფოსი? ვფიქრობ, რომ იგი გულისხმობს იმ მომენტებს გერმანულ სააზროვნო ველში, რომელიც შემდგომში ნაციონალ-სოციალისტებმა საკუთარი პროპაგანდისტული მიზნებისათვის გამოიყენეს.
გერმანიის ნაციონალ-სოციალისტური რეჟიმის პროპაგანდა დიდ ყურადღებას ამახვილებდა ისეთ ცნებებზე, როგორებიცაა “ხალხის სული” (Volkstum), “სისხლი და მიწა” (Blut und Boden), “არიული რასა”; ხდებოდა გერმანული ხალხის ფეტიშიზება მითოსურ ერთიანობასა და სტიქიურ ძალებზე ხაზგასმით. მასობრივს, კოლექტიურს უფრო მეტი მნიშვნელობა ენიჭებოდა, ვიდრე ინდივიდუალურს.
გერმანიის ნაციონალ-სოციალისტური რეჟიმის პროპაგანდა დიდ ყურადღებას ამახვილებდა ისეთ ცნებებზე, როგორებიცაა “ხალხის სული” (Volkstum), “სისხლი და მიწა” (Blut und Boden), “არიული რასა”; ხდებოდა გერმანული ხალხის ფეტიშიზება მითოსურ ერთიანობასა და სტიქიურ ძალებზე ხაზგასმით. მასობრივს, კოლექტიურს უფრო მეტი მნიშვნელობა ენიჭებოდა, ვიდრე ინდივიდუალურს.
სწორედ ასეთი ტიპის “გემაინშაფტის” იდეას უპირისპირდება მამარდაშვილი. აზროვნების ის მოდუსი, რომელიც ყურადღებას ამახვილებს გარკვეულ ესთეტიკურად შეფერადებულ სტიქიურ ძალებზე და მათთან ჰარმონიულად ცხოვრებას ქადაგებს, მამარდაშვილის მიხედვით, “პროტოტალიტარული ტიპის ცდუნებების” წინაშე დგება. ამგვარი ყაიდის აზროვნება ევროპული კულტურის ძირითად ელემენტს ანადგურებს. ხოლო ევროპული კულტურის ცენტრალურ ელემენტს ინდივიდში “კრისტალიზებული თავისუფლება” წარმოადგენს. მამარდაშვილის მიერ ჰაიდეგერის ულმობელი კრიტიკა სწორედ ამ კონტექსტში უნდა გავიგოთ: მამარდაშვილს აინტერესებს არა იმდენად ჰაიდეგერის ფილოსოფია, რამდენადაც ის საფრთხეები, რომლებსაც მისი აზროვნება შეიცავს. ჰაიდეგერის პოეტური განაზრებები მიჯაჭვულობასა და მიკუთვნებულობაზე, სტიქიებზე და ეპოქალურობაზე (განსაკუთრებით კი ეს უკანასკნელი), მამარდაშვილის მიხედვით, მიმართულია იქითკენ, რომ ჩაანაცვლოს ისტორიის, როგორც თავისუფლების დრამის გაგება, რომელიც ევროპის ისტორიული განზომილების ბირთვს ქმნის. მამარდაშვილი თვლის, რომ ჰაიდეგერმა ვერ გაიგო, თუ რა იდგა ფაშისტური მოწოდებებისა და იდეოლოგიის მიღმა და ეს არის ის, რასაც იგი მას ვერ პატიობს. “აზროვნების სფეროში ისეთი ტიპის გამონათქვამები, როგორებიცაა - აჰ, არ ვიცოდი! აჰ, ეს არ გამითვალისწინებია! - უბრალოდ აკრძალულია.”
ფილოსოფია, ფილოსოფოსობა, მამარდაშვილის თანახმად, სხვაგვარად ხედვას, განსხვავებულად დანახვას გულისხმობს. ის, ამავე დროს, “შეუძლებლის, შეუძლებელი აზრის” მიმართ სიმამაცეცაა. ადამიანი, თავისი არსებით, თვითგანხორციელებას, სისრულის მიღწევას ესწრაფვის. მაგრამ აბსოლუტური აზრით ამის განხორციელება შეუძლებელია. “შეუძლებელი აზრი” სწორედ ამის გააზრებას წარმოადგენს. ყოველივე ეს, მამარდაშვილის აზრით, თავისუფლებისადმი ლტოლვას, “თავისუფლების ვნებას” გულისხმობს. თავის მხრივ, თავისუფლებისაკენ სწრაფვა შემეცნებისაკენ სწრაფვას უკავშირდება.
ქართველი ფილოსოფოსი მიიჩნევს, რომ საბჭოთა კავშირი იყო ქვეყანა, სადაც თავისუფლებაზე თავდასხმა სოციალური ორგანიზმისა და კულტურის საფუძველს ქმნიდა. ეს იყო სისტემა, რომელიც თავიდან ბოლომდე თავისუფლებისა და სიცოცხლის უარმყოფელ პრინციპებს ემყარებოდა. საბჭოთა კავშირში სოციალური ცხოვრების ყველა ასპექტი განმსჭვალული იყო თავისუფლებისა და სიცოცხლის უარმყოფელი პრინციპებით. მამარდაშვილი შემდეგი სიტყვებით გამოხატავს ამ ფენომენს: ანტი-სიცოცხლის სისტემა. ასეთ ფონზე “ფილოსოფია - ესაა სიცოცხლის ღირსების რეაქცია ანტი-სიცოცხლის საპირისპიროდ”.
ქართველი ფილოსოფოსი მიიჩნევს, რომ საბჭოთა კავშირი იყო ქვეყანა, სადაც თავისუფლებაზე თავდასხმა სოციალური ორგანიზმისა და კულტურის საფუძველს ქმნიდა. ეს იყო სისტემა, რომელიც თავიდან ბოლომდე თავისუფლებისა და სიცოცხლის უარმყოფელ პრინციპებს ემყარებოდა. საბჭოთა კავშირში სოციალური ცხოვრების ყველა ასპექტი განმსჭვალული იყო თავისუფლებისა და სიცოცხლის უარმყოფელი პრინციპებით. მამარდაშვილი შემდეგი სიტყვებით გამოხატავს ამ ფენომენს: ანტი-სიცოცხლის სისტემა. ასეთ ფონზე “ფილოსოფია - ესაა სიცოცხლის ღირსების რეაქცია ანტი-სიცოცხლის საპირისპიროდ”.
როგორც ვხედავთ, ფილოსოფია და ფილოსოფოსობა მამარდაშვილთან იმთავითვე სოციალურ ჭრილში ხორციელდება. ფილოსოფოსი აზროვნებს, ის ესწრაფვის თავისუფლებას და უპირისპირდება ტოტალიტარულ სისტემას, რომელიც მხოლოდ თავისუფლების დათრგუნვის ხარჯზე ახერხებს არსებობას. ინტერვიუში, რომელშიც მამარდაშვილი სამოქალაქო საზოგადოების შესახებ საუბრობს, იგი აღნიშნავს, რომ საბჭოთა კავშირი ისეთი სახელმწიფოა, რომელიც სრულად აკონტროლებს ცნობიერების სტრუქტურებს და საფუძველშივე კლავს კრიტიკულ აზროვნებას. მამარდაშვილი თვლის, რომ ამის მიზეზები რუსეთში აბსოლუტური მონარქიის დამკვიდრებაში უნდა ვეძიოთ. ივანე მრისხანეს შემდეგ რუსეთში არსებულ სოციალურ-პოლიტიკურ რეალობას მეფის ნება განსაზღვრავდა. “მთელი საზოგადოება მეფის გაზრდილ ჩრდილად გადაიქცა. მაგრამ ჩრდილები არ არიან რეალურები. ამის შემდგომ არარეალურობა რუსეთის სოციალური ცხოვრების წინაპირობად იქცა.” იგივე გაგრძელდა საბჭოთა კავშირშიც. ლენინისა და სტალინის ფიგურების გაკერპებამ, კომუნისტური პარტიის, საბჭოთა სახელმწიფოსა და საბჭოთა ადამიანის იდეების გაფეტიშებამ კიდევ უფრო მეტი არარეალურობა წარმოშვა. მამარდაშვილი იქვე ამბობს, რომ საბჭოთა ადამიანებმა არ იციან, თუ ვინ განკარგავს მათ ბედს, რომ მათ ერთი მარტივი საქმის გასაკეთებლად რამდენიმე ათეული ნებართვის მიღება უწევთ, რომ ნებისმიერი რაციონალური მოქმედების განხორციელებისას ისინი უამრავ ფანტომს აწყდებიან. ამ ჭრილში საბჭოთა ბიუროკრატიული აპარატის და ზოგადად, საბჭოთა სისტემის ფუნქციონირება, კრიტიკული თეორიის ტერმინოლოგიაზე დაყრდნობით, გონების ირაციონალურობის გამოვლინებად შეიძლება მივიჩნიოთ.
ასეთ ტოტალიტარულ სისტემას მამარდაშვილი უპირისპირებს სამოქალაქო საზოგადოების იდეას, როგორც თავისუფლების განხორციელების წინაპირობას. იგი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს საზოგადოებრივი თავყრილობის, დებატების, პოლემიკის, ერთი სიტყვით, აგორის იდეას. ამავე დროს, იგი საგანგებო ყურადღებას ამახვილებს სივრცობრივ განზომილებაზე. “ჩვენ გვჭირდება თავისუფალი სივრცე იმისათვის, რათა ვიაზროვნოთ, საკუთარი თავი ვიპოვოთ და საერთო მიზნები განვსაზღვროთ.”
საბჭოთა კავშირში, მამარდაშვილის აზრით, არ არსებობდა განსხვავება სახელმწიფოსა და საზოგადოებას შორის. 1917 წლის ოქტომბრის რევოლუციის შემდეგ რუსეთში და მოგვიანებით საბჭოთა კავშირში სამოქალაქო საზოგადოება გაქრა. მამარდაშვილი მიიჩნევს, რომ საჭიროა “საწყისებთან დაბრუნება და ისტორიულ ჭრილში გააზრება იმისა, თუ როგორ ამოვვარდით ისტორიიდან.” ეს კი მხოლოდ მაშინ მიიღწევა, როდესაც თავისუფალი მოქალაქეები აქტიურად ჩაერთვებიან საზოგადოებრივ ცხოვრებაში და მონაწილეობას მიიღებენ საზოგადოებრივი საკითხების გადაჭრაში. სამოქალაქო საზოგადოების იდეა გულისხმობს განსხვავებას სახელმწიფოსა და საზოგადოებას შორის. სწორედ ამ კონტექსტში აღნიშნავს მამარდაშვილი, რომ საჭიროა დამოუკიდებელი საზოგადოებრივი ძალების გათავისუფლება. სამოქალაქო საზოგადოებაში თავისუფალ ადამიანთა თავისუფალი ქმედებები ერთმანეთს ერწყმის და საყოველთაო კეთილდღეობას ემსახურება.
მიუხედავად ამისა, არ არსებობს არანაირი გარანტია იმისა, რომ სამოქალაქო საზოგადოება აუცილებლობით ასეთი იქნება. “მაგრამ ჩვენ უნდა წავიდეთ ამ რისკზე. სამოქალაქო საზოგადოება შეესატყვისება ადამიანის ისტორიულ შესაძლებლობებს და თავად ისტორიას, როგორც სიკეთისა და ბოროტების დრამას. ადამიანის ღირსებაც სწორედ ესაა: გააკეთოს არჩევანი სიკეთესა და ბოროტებას შორის.” მოცემულ შემთხვევაში არ ვფიქრობ, რომ ამ ეთიკურ კატეგორიებს მამარდაშვილი მეტაფიზიკურ მნიშვნელობას ანიჭებდა. ჩემი აზრით, აქ იგი უფრო დემოკრატიასა და ტოტალიტარიზმს, თავისუფლებასა და თავისუფლებიდან გაქცევას შორის არჩევანზე საუბრობს. ჯანსაღ სამოქალაქო საზოგადოებაში მოქალაქებს უნდა ჰქონდეთ საზოგადოებრივი მსჯელობის უნარი, მათ უნდა შეძლონ საკუთარ ქმედებებზე პასუხისმგებლობის აღება. მხოლოდ ასე შეძლებენ ისინი ცხოვრებაში საკუთარი ანარეკლის დანახვას ანუ იმის გააზრებას, რომ მათ თავიანთი ქმედებებით, გარკვეულწილად შეცვალეს საზოგადოება უკეთესობისაკენ; მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეიძლება ისინი იწოდებოდნენ მოქალაქეებად. აღნიშნულ იდეას მამარდაშვილი ძველი ბერძნების ერთ-ერთ უდიდეს მონაპოვრად მიიჩნევს. “ჩვენ არა მხოლოდ გვაქვს უფლება, არამედ ვალდებულებიც ვართ, მივიღოთ მონაწილეობა საზოგადოებრივ საქმეებში და გდავჭრათ საკუთარი პრობლემები.”
თუმცა, ეს არ არის იოლი ამოცანა. “საბჭოთა კავშირში დღემდე პრიმიტიული საზოგადოებრივი გრამატიკა არსებობს, რაც ასწლეულების განმავლობაში ჩრდილოვანი არსებობითაა გამოწვეული. [ადამიანები] ვერ იაზრებენ მოსალოდნელ შედეგებს, მათ არ ძალუძთ, ჩაწვდნენ საზოგადოებრივ პროცესებს და საზოგადოებრივად მნიშვნელოვან საკითხებზე იმსჯელონ. მათ არა აქვთ ის უნარები, რომელსაც უნდა ფლობდეს ყოველი მოქალაქე იმისათვის, რათა სოციალურ სამყაროში მომხდარი მოვლენები თავის შეხედულებებს შეუთანადოს. მარქსიზმის ენაზე რომ ვთქვათ, ისინი გაუცხოებულები არიან.”
მიუხედავად ამისა, არ არსებობს არანაირი გარანტია იმისა, რომ სამოქალაქო საზოგადოება აუცილებლობით ასეთი იქნება. “მაგრამ ჩვენ უნდა წავიდეთ ამ რისკზე. სამოქალაქო საზოგადოება შეესატყვისება ადამიანის ისტორიულ შესაძლებლობებს და თავად ისტორიას, როგორც სიკეთისა და ბოროტების დრამას. ადამიანის ღირსებაც სწორედ ესაა: გააკეთოს არჩევანი სიკეთესა და ბოროტებას შორის.” მოცემულ შემთხვევაში არ ვფიქრობ, რომ ამ ეთიკურ კატეგორიებს მამარდაშვილი მეტაფიზიკურ მნიშვნელობას ანიჭებდა. ჩემი აზრით, აქ იგი უფრო დემოკრატიასა და ტოტალიტარიზმს, თავისუფლებასა და თავისუფლებიდან გაქცევას შორის არჩევანზე საუბრობს. ჯანსაღ სამოქალაქო საზოგადოებაში მოქალაქებს უნდა ჰქონდეთ საზოგადოებრივი მსჯელობის უნარი, მათ უნდა შეძლონ საკუთარ ქმედებებზე პასუხისმგებლობის აღება. მხოლოდ ასე შეძლებენ ისინი ცხოვრებაში საკუთარი ანარეკლის დანახვას ანუ იმის გააზრებას, რომ მათ თავიანთი ქმედებებით, გარკვეულწილად შეცვალეს საზოგადოება უკეთესობისაკენ; მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეიძლება ისინი იწოდებოდნენ მოქალაქეებად. აღნიშნულ იდეას მამარდაშვილი ძველი ბერძნების ერთ-ერთ უდიდეს მონაპოვრად მიიჩნევს. “ჩვენ არა მხოლოდ გვაქვს უფლება, არამედ ვალდებულებიც ვართ, მივიღოთ მონაწილეობა საზოგადოებრივ საქმეებში და გდავჭრათ საკუთარი პრობლემები.”
თუმცა, ეს არ არის იოლი ამოცანა. “საბჭოთა კავშირში დღემდე პრიმიტიული საზოგადოებრივი გრამატიკა არსებობს, რაც ასწლეულების განმავლობაში ჩრდილოვანი არსებობითაა გამოწვეული. [ადამიანები] ვერ იაზრებენ მოსალოდნელ შედეგებს, მათ არ ძალუძთ, ჩაწვდნენ საზოგადოებრივ პროცესებს და საზოგადოებრივად მნიშვნელოვან საკითხებზე იმსჯელონ. მათ არა აქვთ ის უნარები, რომელსაც უნდა ფლობდეს ყოველი მოქალაქე იმისათვის, რათა სოციალურ სამყაროში მომხდარი მოვლენები თავის შეხედულებებს შეუთანადოს. მარქსიზმის ენაზე რომ ვთქვათ, ისინი გაუცხოებულები არიან.”
ეს შეფასება, შესაძლოა, პესიმისტურად მოგვეჩვენოს, თუმცა მამარდაშვილის პოზიცია, საბოლოო ჯამში, მაინც ოპტიმისტურია. თავის მოხსენებაში “ევროპული პასუხისმგებლობა”, რომელიც მან 1988 წელს წაიკითხა პარიზში, იგი ამბობს: “ადამიანი [...] არის მუდმივი, შეუნელებელი მცდელობა ადამიანად გახდომისა. [...] ეს ისეთი მდგომარეობაა, რომელიც განუწყვეტლივ იქმნება.” საჭიროა განუწყვეტელი ძალისხმევა არტიკულირებული ანუ ისეთი სივრცის შესაქმენლად, სადაც ადამიანები შეძლებენ საკუთარი აზრების გამოხატვას. მამარდაშვილისათვის ამ სივრცის პირველნიმუშს, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ბერძნული აგორა წარმოადგენდა. სწორედ ენობრივი არტიკულაციებით სავსე აგორა, სადაც საზოგადოებრივი ცხოვრება ჩქეფს, გვევლინება გამაშუალებელ მომენტად, რომელიც ინდივიდებს საკუთარი აზრების ჩამოყალიბების, დახვეწისა და ადეკვატურად გამოთქმის საშუალებას აძლევს.
მაგრამ არის თუ არა ყველაფერი ისე, როგორც ეს ჩვენი საზოგადოების სოციალურ ცხოვრებაზე თვალის ერთი გადავლებით შეიძლება აღვიქვათ? სამწუხაროდ, ვფიქრობ, რომ არა. მე ადრეც მივუთითე იმ პრობლემებზე, რომლებიც ჩვენი დემოკრატიისათვისაა დამახასიათებელი. ზოგადი დებულების სახით რომ ჩამოვაყალიბოთ, ყველაზე დიდ გამოწვევას ჩვენი დემოკრატიის განვითარებისათვის წარმოადგენს ისეთი ელიტების მმართველობა, რომლებიც ნაკლებად სცემენ პატივს დემოკრატიულ პრინციპებს. არანაკლებ სავალალოა ის მდგომარეობა, რომელსაც, როგორც ზემოთ იქნა აღნიშნული, მამარდაშვილი “პრიმიტიულ საზოგადოებრივ გრამატიკას” უწოდებდა, ანუ მოქალაქეთა დიდი ნაწილის უუნარობა და სურვილის არქონა, ჩაერთონ საზოგადოებრივი პრობლემების გადაჭრაში. ამ ფონზე კიდევ უფრო დიდ მნიშვნელობას იძენს ფილოსოფოსის ამოცანა: დატოვოს ჩრდილების სამყარო, გავიდეს გამოქვაბულიდან, ხოლო შემდეგ ისევ დაბრუნდეს უკან იმისათვის, რათა ახალი იდეებითა და “საზომებით” აღჭურვილმა, უფრო მეტი სინათლის შეტანა სცადოს იქ, სადაც ადრე წყვდიადი ბატონობდა. ვფიქრობ, რომ მერაბ მამარდაშვილის ძალისხმევა ამ კუთხით დღესაც აქტუალური და ანგარიშგასაწევია.
