წინასაახალწლო დანამატები ანუ როგორ მოვრთოთ საახალწლო სუფრა გადამხდელთა ფულით

„თბილისის საკრებულო ძალიან დიდი დატვირთვით მუშაობს და ზეგანაკვეთური შრომისთვის ადამიანებმა ანაზღაურება უნდა მიიღონ, - ამის შესახებ ჟურნალისტებს თბილისის საკრებულოს უმრავლესობის წევრმა, იურიდიული კომისიის თავმჯდომარე თედო კობახიძემ განუცხადა“ - წერს საინფორმაციო სააგენტო „ინტერპრესნიუსი“.

თედო კობახიძემ, ასევე, თქვა, რომ „დანამატის საკითხი თბილისის საკრებულოს თავმჯდომარის დისკრეციული უფლებაა და მასზეა დამოკიდებულია მისი კომეპეტენციის ფარგლებში გამოიყენებს თუ არა ამ დისკრეციულ უფლებას, მოხდება თუ არა საერთო დანამატების გამოყენება. თედო კობახიძის განცხადებით, თბილისის საკრებულოს თავმჯდომარემ კეთილი ნება გამოხატა და დანამატების საკითხი ბიუროს სხდომაზე საჯარო მსჯელობის საგნად გამოიტანა, ხოლო დანამატების დაწესების საკითხი ხმათა უმრავლესობით გადაწყდა“ [საინფორმაციო სააგენტო „ინტერპრესნიუსი“, 23.12.2014].

აღნიშნული განცხადებები კრიტიკული ცნობიერების ჭრილში უნდა შეფასდეს. რას ეწოდება კრიტიკული ცნობიერება? ეს არის ცნობიერება, რომელიც გაბატონებული იდეოლოგიის საფუძვლებს ამსხვრევს. მას სააშკარაოზე გამოაქვს ის წინაპირობები, რომლებიც თავისთავად მოცემულად მიგვაჩნია და რომლებსაც ეჭვქვეშ არ ვაყენებთ, მაგრამ რომლებიც საზოგადოებრივ ცხოვრებას ძირფესვიანად განმსჭვალავენ. „არსებული საზოგადოებრივი პრაქტიკები, რომლებიც ადამიანურ არსებობას უწვრილმანესი დეტალის ჩათვლით აყალიბებენ, არაადამიანურია და ეს არაადამიანურობა ყველაფერზე ზემოქმედებს, რაც საზოგადოებაში ხორციელდება“ (იხ. ფრანკფურტის სკოლის მეთაურის, მაქს ჰორკჰაიმერის შესანიშნავი სტატია „ტრადიციული და კრიტიკული თეორია“).

რაში დამჭირდა ბ-ნ თედო კობახიძის განცხადებასთან დაკავშირებით ერთ-ერთი შესანიშნავი ფილოსოფოსის დამოწმება? პასუხი მარტივია: იმიტომ, რომ ბ-ნი კობახიძის განცხადება სწორედ ამ არაადამიანური პრაქტიკების ერთ-ერთ გამოხატულებას წარმოადგენს. აქვე საგანგებოდ დავძენ, რომ ეს შენიშვნა არანაირად არ ეხება თავად ბ-ნი კობახიძის პიროვნებას, მე უფრო სისტემური პრობლემები მაინტერესებს, ვიდრე ცალკეული პიროვნებები (თუმცა არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ზოგჯერ ცალკეული პიროვნებები სისტემურ პრობლემებს ქმნიან ხოლმე :-)

რა იგულისხმება საზოგადოებრივ „პრაქტიკებში“? რატომ არის ეს პრაქტიკები არაადამიანური? და როგორ შეიძლება მათი ჰუმანიზება/გაადამიანურება?

დავიწყოთ პირველი შეკითხვით. მოცემულ შემთხვევაში „საზოგადოებრივ პრაქტიკებში“ იგულისხმება ყველაფერი ის, რაც ხდება ჩვენს საზოგადოებაში ანუ სოციალური ცხოვრება საერთოდ.

რატომ არის ეს პრაქტიკები არაადამიანური? იმიტომ, რომ ისინი გვიბიძგებენ, ვირწმუნოთ და უეჭველად მივიჩნიოთ ის, რაც სინამდვილეში ხელოვნურად ფაბრიცირებული და ყალბია. მაგალითად, თედო კობახიძემ განაცხადა, რომ „დანამატის საკითხი თბილისის საკრებულოს თავმჯდომარის დისკრეციული უფლებაა და მასზეა დამოკიდებულია მისი კომეპეტენციის ფარგლებში გამოიყენებს თუ არა ამ დისკრეციულ უფლებას, მოხდება თუ არა საერთო დანამატების გამოყენება.“ გასაგებია, დანამატის საკითხში, შესაძლოა, არაფერი იყოს ანტისამართლებრივი, ისევე, როგორც იმ უამრავ კანონპროექტში, რომლებიც ჩვენმა პოლიტიკოსებმა მიიღეს ან მომავალში მიიღებენ. ეს კანონები, შესაძლოა, არ არღვევდნენ კონსტიტუციას და სხვა სამართლებრივ აქტებს და მათ გამო, ალბათ, ვერავის გავასამართლებთ.

თუმცა, ისინი, შესაძლოა, მაინც უწყობდნენ ხელს არაადამიანური საზოგადოებრივი პრაქტიკების დანერგვას. პენსიონერებისათვის პენსიის 10 ლარით გაზრდაზე საუბარი და ამ დროს თანამდებობის პირებისთვის გაცილებით მაღალი თანამდებობრივი სარგოს გამოწერაზე განცხადებების გაკეთება ასეთი არაადამიანური საზოგადოებრივი პრაქტიკაა. ეს არის უმაღლესი დონის პოლიტიკური ცინიზმი, რომელიც კრიტიკულმა ცნობიერებამ აუცილებლად უნდა ამხილოს. წინასაახალწლოდ ლარის ვარდნის პირობებში პრემიებზე, თანხებზე და დანამატებზე საუბარი საშინლად გააღიზიანებს საზოგადოებას და ამ მხრივ პოლიტიკოსებს მეტი გონიერების გამოჩენა მართებთ. გარდა ამისა, თუ ზეგანაკვეთური სამუშაოს ანაზღაურებაზეა საუბარი, მაშინ დაე, აუნაზღაურდეს ეს სამუშაო ყველას: დაე, პურისა და ხაჭაპურის მცხობელებმა, სკოლის პედაგოგებმა, რკინიგზის მუშებმა, ტვირთის გადამზიდავებმა, სკოლის მასწავლებლებმა, ერთი სიტყვით, ყველამ, ყველამ, ყველამ მიიღოს ზეგანაკვეთური ანაზღაურება. დაე, მათაც მიეცეთ ნორმალური და ღირსეული ცხოვრების საშუალება.

იმის თქმა, რომ მოცემული პრაქტიკა კანონს არ არღვევს, სულაც არ ნიშნავს ამ პრაქტიკის ჰუმანურობას. კრიტიკული ცნობიერების პირველი პოსტულატი ასეთი უნდა იყოს: სწორედ ის, რაც მასმედიის, გაზეთების, რადიოს და კანონების მეშვეობით გვეძლევა როგორც კანონიერი, კონსტიტუციური და ამიტომ, ამაღლებული და სამართლებრივად წმინდა, შეიცავს არსებული ეკონომიკური უთანასწორობის მიჩქმალვას და შელამაზებას. შესაბამისად, საჭიროა განუწყვეტელი დემოკრატიული აქტიურობა, რათა მუდმივად იქნეს მხილებული არაადამიანური საზოგადოებრივი პრაქტიკები, რომლებიც აკნინებენ ადამიანურ ღირსებას და საზოგადოებაში ცხოვრებას აუტანელს ხდიან.

P.S. წინაასახალწლო სუფრის რეცეპტი თანამდებობის პირებისთვის: მოიძიეთ კანონებში ახალი პუნქტები. იქნებ კიდევ გამოიძებნოს სადმე ახალი პრემიის, დანამატის, სარგოს დანიშვნის შესაძლებლობა (ეს გრანდიოზული ხერხები წინა ხელისუფლებასაც კარგად ჰქონდა ათვისებული). ეს მნიშვნელოვნად გაამდიდრებს საახალწლო (და არა მხოლო საახალწლო) სუფრას!

P.P.S. შეგონება: კრიტიკული ცნობიერების აქტიურობის შედეგად ხშირად სუფრა მჟავდება ხოლმე. გაუფრთხილდით პირის გემოს!

სოციალური თეორია პრაქტიკაში ანუ ძალაუფლების ნეგატიური დისბალანსი მმართველ კოალიციაში

გუშინ სოციოლოგიის მიმართულების სტუდენტებთან ავსტრიული წარმოშობის ამერიკელი სოციოლოგის, პეტერ ბლაუს (1918-2002 წწ.) თეორიაზე ვსაუბრობდი, რომელიც სოციალურ თეორიაში გაცვლის თეორიის (exchange theory) სახელითაა ცნობილი. როდესაც განვიხილეთ ბლაუს შემოქმედების ის ასპექტი, რომელიც ძალაუფლების დისბალანსს (imbalance of power) ეხებოდა, ვიფიქრე, რომ სოციალურ ურთიერთობათა სტრუქტურისა და გაცვლის ბლაუსეული მოდელი დაგვეხმარებოდა, უკეთ გაგვეაზრებინა ქართულ პოლიტიკურ სივრცეში მიმდინარე უახლესი მოვლენები (ირაკლი ალასანიას თანამდებობიდან გადაყენება და კოალიციის შემადგენლობიდან „თავისუფალი დემოკრატების“ გასვლა).

როგორია ეს მოდელი და რომელია მისი შემადგენელი კომპონენტები?

გაცვლის თეორიის მნიშვნელოვანი წარმომადგენლის, ჯორჯ ჰომანსის (1910-1989 წწ.) მსგავსად, ბლაუ დაინტერესებული იყო იმ პროცესების შესწავლით, რომელიც საფუძვლად ედო ადამიანთა უშუალო, პირისპირ (face-to-face) ინტერაქციებს. თუმცა, ჰომანსისაგან განსხვავებით, რომელიც ინტერაქციის საფუძველმდებარე ფსიქოლოგიური პრინციპების უპირატესობას აღიარებდა, ბლაუ მიიჩნევდა, რომ ინტერაქციის დროს ძალაუფლება და უთანასწორობა მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა, რადგან სოციალურ ურთიერთობებში ხშირად არსებობს ჯილდოებისა (rewards) და დანახარჯების (costs) დისბალანსი.

რას ნიშნავს „ჯილდოები“ და „დანახარჯები“?

როდესაც ტანსაცმლის მაღაზიაში შევდივართ და კონკრეტული საქონელი მოგვეწონება, ბუნებრივია, მისი ფასით დავინტერესდებით. იმ შემთხვევაში, თუ ჩავთვლით, რომ საქონლის ფასი („დანახარჯი“) შეესატყვისება მის ხარისხს („ჯილდო“), მაშინ ჩვენ საქონელს ვყიდულობთ. ანალოგიურად, გაცვლის თეორიის წარმომადგენლების აზრით, ინდივიდები სოციალური ინტერაქციის დროს რაციონალურად „ანგარიშობენ“, რას მოუტანს მათ ეს ინტერაქცია („დანახარჯი“ მეტი იქნება თუ „ჯილდო“) და ამის საფუძველზე ამყარებენ ურთიერთობებს ერთმანეთთან.

„აშკარაა, რომ ძალაუფლების დიფერენციაცია წარმოშობს დისბალანსს ძალაუფლების უთანასწორობის სახით“, - აღნიშნავს ბლაუ თავის ნაშრომში „გაცვლა და ძალაუფლება სოციალურ ცხოვრებაში“ (Exchange and Power in Social Life, 1964. ქვეთავს ეწოდება „ორმხრივობა და დისბალანსი“). ძალაუფლების განხორციელებამ, შესაძლოა, დისბალანსის ორი განსხვავებული სახე წარმოშვას: პოზიტიური დისბალანსი დაქვემდებარებული ინდივიდებისათვის ან ნეგატიური დისბალანსი, რაც ექსპლუატაციასა და ჩაგვრაში გამოიხატება.

იმ შემთხვევაში, თუკი ორგანიზაციის წევრები (ან, ზოგადად რომ ვთქვათ, მმართველობის ქვეშ მყოფი პირები) მიღებული ჯილდოების საფუძველზე მიიჩნევენ, რომ მათ მიმართ მმართველების მიერ წაყენებული მოთხოვნები სამართლიანია, მაშინ წარმოიშობა პოზიტიური დისბალანსი, რომელიც ლეგიტიმაციას ანიჭებს და ამყარებს მმართველთა ძალაუფლებას. მაგრამ თუკი დაქვემდებარულები თვლიან, რომ მათ მიერ გაწეული დანახარჯები ბევრად აღემატება იმ ჯილდოებს, რომლებსაც ისინი მმართველებისაგან იღებენ, მაშინ მათი იმედგაცრუება წარმოშობს უკმაყოფილებასა და ანტაგონიზმს არსებული მმართველობის მიმართ. თუკი ეს ინდივიდები ერთმანეთს უზიარებენ თავიანთ უკმაყოფილებას, მაშინ მმართველების მიმართ კოლექტიურმა მტრობამ, მათ, შესაძლოა, ოპოზიციის ჩამოყალიბებისაკენ უბიძგოს. ამრიგად, ოპოზიცია გადაჭარბებულ მოთხოვნებზე ერთგვარი პასუხია, რომელიც სოციალური სტრუქტურის შიგნით კონფლიქტს, უთანასწორობასა და დისბალანსს წარმოშობს. „ორგანიზებული ოპოზიცია გამოააშკარავებს ლატენტურ კონფლიქტებს და მათ აშკარა, ღია კონფლიქტებად აქცევს“, - აღნიშნავს ბლაუ.

როგორ შეიძლება ზემოთქმული მივუყენოთ ბოლო პერიოდში მმართველ კოალიციაში განვითარებულ მოვლენებს?

ჩვენი ჰიპოთეზა, შესაძლოა, ასეთი სახით ჩამოვაყალიბოთ: ალასანია და მისი ჯგუფი თავიდან კოალიციას იმის გამო დაუკავშირდა, რომ ისინი ამით „გარეგან სარგებელს“ იღებდნენ. გარეგანი სარგებელი (extrinsic reward), ბლაუს მიხედვით, უშუალოდ იმ პიროვნებას/ჯგუფს კი არ უკავშირდება, რომელთანაც ინდივიდი კავშირს ამყარებს, არამედ ის არის სარგებელი, რომელიც ამ ინდივიდთან/ჯგუფთან ასოციაციის შედეგად მიიღწევა. შესაბამისად, სხვებთან დაკავშირება ამ შემთხვევაში საშუალებაა რაღაც სხვა მიზნის მისაღწევად. იგივე შეიძლება ითქვას ივანიშვილი-ღარიბაშვილის ჯგუფზეც. მათთვისაც ალასანიას ჯგუფთან კავშირი გარკვეული გარეგანი სარგებლის მიღებას უკავშირდებოდა. თუ ალასანიასა და მისი ჯგუფის შემთხვევაში ეს, შესაძლოა, ხელისუფლებაში მოსვლის გზა ყოფილიყო (რადგან ნაციონალებთან ცალკე დაპირისპირების შემთხვევაში გამარჯვებას, სავარაუდოდ, ვერ შეძლებდნენ), ივანიშვილი-ღარიბაშვილისათვის ეს, შესაძლებელია, ყოფილიყო ევროატლანტიკურ სივრცესთან ინტეგრაციისათვის საჭირო აუცილებელი ელემენტი.

გარკვეული პერიოდის განმავლობაში არსებული დისბალანსი შენარჩუნებული იყო (დისბალანსი იმიტომ, რომ მმართველობის ოფიციალური სადავეებს ივანიშვილი-ღარიბაშვილი ფლობდნენ). ირაკლი ალასანიას მიერ კოალიციაში დარჩენა უკავშირდებოდა შემდეგ გარემოებას: ის სარგებელი, რასაც ალასანია და მისი გუნდი იღებდა მმართველ კოალიციაში ყოფნის შედეგად, გაცილებით აღემატებოდა მათ მიერ გაწეულ „დანახარჯებს“ ანუ იმ დათმობებს, რაზეც ისინი მიდიოდნენ.  იმ პერიოდისათვის როგორც ირაკლი ღარიბაშვილის გუნდისათვის, ასევე, ალასანიას ჯგუფისათვის ერთად ყოფნა გარკვეულ გარეგან (და არა შინაგან!) სარგებელს უკავშირდებოდა. ეს იმას ნიშნავს, რომ ეს ჯგუფები ერთად იყვნენ არა იმის გამო, რომ თავად კავშირს აფასებდნენ, არამედ იმიტომ, რომ ერთად ყოფნით უკეთ ახორციელებდნენ დასახულ მიზნებს.

მაგრამ ბალანსირებული სოციალური მდგომარეობა, ბლაუს აზრით, გულისხმობს დისბალანსის არსებობას სხვა სოციალურ მდგომარეობებში. ის ძალები, რომლებიც აღადგენენ წონასწორობას ერთი ასპექტით, მას სხვა ასპექტებში არღვევენ. ბლაუს შემდეგი მაგალითი მოჰყავს: თუკი ბიჭს ძალიან მოსწონს გოგონა, მაშინ მან, შესაძლოა, დიდი დანახარჯები გაიღოს იმისათვის, რათა ამ უაკანასკნელს თავი მოაწონოს (ბიჭმა, შესაძლოა დიდი ენერგია დახარჯოს იმის გასაგებად, თუ რა მოსწონს გოგოს; დახარჯოს ფული; პაემანის დროს მოიქცეს არა ისე, როგორც მას სურს, არამედ ისე, როგორც გოგოს მოეწონება და ა.შ.). დავუშვათ, რომ ბიჭმა მიაღწია წარმატებას და რომ გოგოსთვის ბიჭთან ყოფნა ისეთივე ჯილდოა, როგორც თავად ბიჭისთვის - ამ გოგოსთან ყოფნა. სახეზეა ორმხრივი მოწონება. თუმცა, აღნიშნავს ბლაუ, ეს ორმხრივობა გაცვლაში არსებული დისბალანსის შედეგია. ერთად ყოფნით ორივე ჯილდოს იღებს, თუმცა ამ ჯილდოს მიღებისათვის გაწეული დანახარჯები არაპროპორციულია. ერთმანეთთან ყოფნისათვის ისინი თავიანთ დროს გამოყოფენ, რაც დროის გატარების ალტერნატიულ საშუალებებზე უარის თქმას ნიშნავს. თუმცა, ბიჭის მხრიდან გაწეული ძალისხმევა აღემატება გოგოს მხრიდან გაწეულ ძალისხმევას. შესაბამისად, არსებული ბალანსი მყიფეა და თუ ერთმა მხარემ ჩათვალა, რომ გაწეული დანახარჯები ზედმეტია, მაშინ იგი უკუაგდებს თავის ჯილდოს. თუ მეორე მხარეც ანალოგიურად მოიქცა, მაშინ მათ შორის არსებული ურთიერთობა წყდება.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ჩვენი ჰიპოთეზის მიხედვით, კოალიციაში არსებული ძალაუფლების დისბალანსი, გარკვეული პერიოდის განმავლობაში ორივე მხარეს (ამ შემთხვევაში: ივანიშვილი-ღარიბაშვილი და ალასანიას გუნდი) აწყობდა. თუმცა, არსებული დისბალანსი ვერ ჩამოყალიბდა პოზიტიურ დისბალანსად, რასაც მმართველი გუნდის ძალაუფლების ლეგიტიმაცია მოჰყვებოდა. მოხდა საპირისპირო რამ: ივანიშვილი-ღარიბაშვილის ჯგუფმა გადაწყვიტა, რომ მათ მიერ გაწეული დანახარჯები (ღარიბაშვილის თქმით, ჯარისკაცების კვების საკითხი, შესყიდვებსა და ტენდერებზე არსებული პრობლემები და ა.შ.) არაპროპორციული იყო იმ სარგებელთან, რასაც ალასანიას ჯგუფის კოალიციაში ყოფნა ქმნიდა. შესაბამისად, როდესაც ალასანიას ჯგუფისათვის დანახარჯები (ალასანიას თქმით, პროკურატურის უსაფუძვლო ბრალდებები, ევრო-ატლანტიკური ინტეგრაციის ჩაშლა) გაიზარდა და გადააჭარბა სარგებელს, რაც მათთვის კოალიციაში ყოფნას მოჰქონდა, ალასანიამ და მისმა გუნდმა კოალიციის დატოვების გადაწყვეტილება მიიღეს. ამ შემთხვევაში კოალიციაში დარჩენა მათთვის უფრო მეტ დანახარჯებთან იყო დაკავშირებული, ვიდრე კოალიციიდან გამოსვლა.

როგორი იქნება დანახარჯებისა და სარგებლის შეფარდება რესპუბლიკური პარტიის შემთხვევაში? ჩათვლიან თუ არა ისინი ძალაუფლების დისბალანსს პოზიტიურად (რაც ღარიბაშვილის პოზიციას, ალბათ, კიდევ უფრო გააძლიერებს)? თუ მიიჩნევენ, რომ ძალაუფლების დისბალანსი ნეგატიურია (რაც, ფაქტიურად კოალიციის საბოლოო რღვევის მანიშნებელი იქნება)? გადადგამს თუ არა მმართველი კლასი საბედისწერო ნაბიჯს და შეეცდება თუ არა ის ალასანიას დაპატიმრებას? სარგებელი/დანახარჯების რა პროპორცია შეექმნება ამით ნაციონალებს? როგორი იქნება პოტენციური სარგებელი/დანახარჯი იმ შემთხვევაში, თუკი ალასანიას ჯგუფი ნაციონალებს დროებით დაუკავშირდება (მიუხედავად იმისა, რომ საპირისპირო განცხადება გააკეთეს)? ამას მხოლოდ მომავალი გვიჩვენებს.

ჩემი აზრით, ეს უაღრესად საინტერესო შეკითხვებია. თუმცა, ბლაუს გაცვლის თეორია (და ალბათ, ვერც ერთი სოციალური თეორია) ყოვლისმომცველ კონცეპტუალურ ჩარჩოს ვერ მოგვცემს სოციალურ ცხოვრებაში მიმდინარე პროცესების აღსაწერად. აღნიშნული ჰიპოთეზის ჩამოყალიბება უნდა განვიხილოთ როგორც ერთობ მოკრძალებული მცდელობა იმის ნათელსაყოფად, რომ სოციალური თეორიები არც თუ ისე აბსტრაქტული თეორიული კონსტრუქტებია, როგორც ეს ზოგჯერ სოციოლოგიის სტუდენტებს (და არა მხოლოდ მათ!) ჰგონიათ :-)

„გემრიელი“ ეთნოგრაფია ხევსურეთში: სრული სვლით წინ, კისტანისაკენ!

მაშ ასე, ხანგრძლივი პაუზის შემდეგ ისევ ვახერხებ პოსტის დაწერას. ეს პაუზა, დიდწილად ჯონ დიუისა და ნიცშეზე ინტენსიური მუშაობის „ბრალი“ იყო, რომელმაც თავისუფალი დრო თითქმის არ დამიტოვა. ამის გამო მიმდინარე მოვლენებს საკმაოდ ჩამოვრჩი და ძალიან გამიკვირდა, როდესაც „ფეისბუქში“ შესულს თავზე წყალმოთქარუნე ხალხი დამხვდა. იდეით საკმაოდ აღვფრთოვანდი, თუმცა არა იმდენად, რომ ეს ქმედება გავიმეორო :-) თუმცა, „ვედროს“ დანახვაზე გამახსენდა ერთი საკმაოდ გემრიელი „ვედრო“, რომელიც წელს პირიქითა ხევსურეთში, კისტანში მომართვეს. „ვედროში“ კისტანში დაყენებული სვიანი ლუდი ესხა, რომელიც პირადად მე არაჩვეულებრივად მეგემრიელა და მაქსიმალურად შევეცადე, მისი დაგემოვნების (იმ დღეს უკვე მერამდენედ!) პროცესი გამეხანგრძლივებინა.

უკვე მესამე წელია, რაც პროექტ „ადგილი და იდენტობა“-ს ფარგლებში ხევსურეთში ექსპედიციებს ვაწყობ და მასალებს ვაგროვებ. 2012 წელს სოციოლოგიის საბაკალავრო პროგრამის სტუდენტები მყავდა წაყვანილი შატილში. შემდგომ წლებში მარტო ვახორციელებდი კვლევას.

მკვლევარი ადამიანია და, თავისთავად, მასზე ზემოქმედებას ახდენს იმ ადამიანთა კულტურა და წეს-ჩვეულებები, რომლებსაც იგი შეისწავლის. წარსულს ჩაბარდა ის დრო, როდესაც მკვლევარი წარმოედგინათ, როგორც „ობიექტური“ ცოდნის მფლობელი, რომელიც განსაკუთრებულ, ექსპერტულ ცოდნას ფლობდა და რომელსაც, ადგილობრივებისგან განსხვავებით, სადღაც ოლიმპოს მწვერვალზე დაედო ბინა. ერთი სიტყვით, ადრე მიიჩნეოდა, რომ მკვლევარი „გურუ“ იყო, ხოლო ადგილობრივები - მხოლოდ დაკვირვების პასიური ობიექტები.

მეოცე საუკუნის 70-იანი წლების შემდგომ ეს მიდგომა კარდინალურად შეიცვალა. დღეს მკვლევარი ისევ „მიწას დაუბრუნდა“. საკუთარი ემოციებისა და განცდების აღწერა სულაც არ ითვლება სუბიექტივიზმში „გადავარდნად“. პირიქით, ეს წახალისებულია კიდეც. კულტურული ანთროპოლოგიის ფარგლებში მეცნიერები სულ უფრო და უფრო ინოვაციური მეთოდების დანერგვას ესწრაფვიან და ცდილობენ, რეალობის მეტ-ნაკლებად ობიექტური აღწერა საკუთარ განცდებს შეუხამონ. ამავე დროს, დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ადგილობრივთა დამოკიდებულებების, მათი მიდგომებისა და შინაგანი სამყაროს წვდომის მცდელობას.

ერთ-ერთი ასეთი მიდგომაა „გემრიელი“ ეთნოგრაფია. პოლ სთოლერი და ჩერილ ოულქსი თავიანთ სტატიაში „ეთნოგრაფიული ფაქტების გემო“ (აქ things გადმოვიტანე როგორც „ფაქტები“) აჩვენებენ, რომ შეგრძნებებზე ყურადღების გამახვილება ანთროპოლოგიური წვდომებისა და ინტერპრეტაციების სრულიად ახალ სამყაროში შეგვაბიჯებინებს ფეხს. ნიგერში ჩატარებული კვლევის დროს მათ აღმოაჩინეს, რომ მასპინძლების მიერ მათთვის მორთმეული საწებელი და სოუსები ყოველთვის არ იყო გემრიელი (პირიქით, ხანდახან განზრახ უგემური და მწკლარტეც კი იყო!) და რომ ეს გარემოება უშუალოდ უკავშირდებოდა ისეთ ფაქტორებს, როგორებიცაა ეთნიკური დაძაბულობა, უნდობლობა, დაპირისპირება დედმამიშვილებს შორის, ტრადიციის დარღვევა და ა.შ.

სთოლერისა და ოულქსისგან განსხვავებით მე ნამდვილად გამიმართლა. ვერ ვიტყვი, რომ ხევსურეთში ყოფნისას „წისქვილისა“ და „ფაეტონის“ მენიუები მედო წინ, მაგრამ ის, რასაც მივირთმევდი, გაცილებით გემრიელად მეჩვენებოდა, რაც არ უნდა „უბრალო“ ყოფილიყო სუფრა.

წინა წლებში ჩატარებული ექსპედიციების დროს ჩართული დაკვირვების „კულინარიული“ ასპექტები ჩემს მხედველობას (ენას :-) გამორჩა. ძირითადად, ადგილებზე და სივრცეებზე ვიყავი ფოკუსირებული. დაინტერესებულ მკითხველს შეუძლია, გაეცნოს ჩემს პატარა ნაშრომს „შატილი ფილოსოფიური გეოგრაფიის პერსპექტივიდან“ (2013 წ.), სადაც გადმოვცემ 2012 წელს შატილში ჩატარებული კვლევის შედეგებს.

თუმცა, წელს ათენგენობის ოთხივე დღე კისტანში გავატარე. დაძაბულად ვიმუშავე. განუწყვეტლივ ვმოძრაობდი სოფელსა და სალოცავს შორის (მათ ერთი მომცრო „ქედი“ ჰყოფს) აღმართ-დაღმართებზე. შეგრძნებები გამახვილებული მქონდა და ვცდილობდი, მაქსიმალურად „შემესრუტა“ მიმდინარე მოვლენები. გარდა ამისა, ხუცესმა გაბრიელ ჭინჭარაულმა უფლება მომცა, სალოცავის ტერიტორიაზე შევსულიყავი (ანუ იქ, სადაც ადგილობრივები არ შედიან) და ხუცობის რიტუალის პროცესი დამეფიქსირებინა. ეს საკმაოდ მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო ჩემთვის (და საპასუხისმგებლოც!), რადგან საქმე უშუალოდ საკრალურ ადგილებსა და სივრცეს ეხებოდა. კისტანი საკმაოდ იშვიათი გამონაკლისია ხევსურეთის სოფლებში, რადგან იქ ტრადიციული რიტუალი მეტ-ნაკლებად სრული სახით სრულდება. ხუცესისა და მედროშის გარდა წელს სალოცავში ე.წ. „ხელოსანი“ ანუ ხატის მსახურიც აირჩიეს (2013 წელს გარდაიცვალა ხელოსანი გიორგი ჭინჭარაული, გაბრიელ ჭინჭარაულის ძმა. როგორც ხუცესმა და მედროშემ მითხრეს, ორ ადამიანს არ ჰქონდა სალოცავში შესვლის უფლება. შესაბამისად, იმ წელს ხუცესი და მედროშე სალოცავში ვერ შევიდნენ. წელს საგანგებო წილისყრა ჩაატარეს და ხელოსანი აირჩიეს, რის შემდეგაც ხატის მსახურებს სალოცავში შესვლის უფლება ისევ ჰქონდათ. მომავალ წელს ვგეგმავ, გამოვაქვეყნო კვლევა კისტანის შესახებ: „კისტანი ფილოსოფიური გეოგრაფიის პერსპექტივიდან“).

გარდა ამისა, მიმდინარე წელს შევეცადე, ყურადღება დამეთმო ქალებისთვისაც, რადგან სწორედ ისინი აცხობენ საათენგენობო რიტუალურ ქადებს (ე.წ. ხავიწიანებს. ხავიწი ერბოში აზელილი ფქვილია) და ამზადებდნენ სუფრას მამაკაცებისათვის. სწორედ ქალების საქმიანობაზე დაკვირვებამ მომცა საშუალება, უფრო ღრმად „შემეხედა“ ათენგენობის „კულისებში“ და გამიკვალა გზა „გემრიელი ეთნოგრაფიის“ იდეისაკენ (რა თქმა უნდა, დიდი წილი ამაში სთოლერისა და ოულქსის სტატიასაც მიუძღვის!)

„საჯარე“ ეწოდება ქვით გადახურულ შენობას, რომელიც სალოცავის შორიახლოს დგას. ათენგენობის დროს ხუცესი და დასტურები (ანუ ის ადამიანები, რომლებიც წილისყრით აირჩევიან და სტუმრებს მასპინძლობენ) ღამით სწორედ საჯარეში რჩებიან (2013-ში ერთი ღამე საჯარეში გავატარე. 77 წლის ხუცესმა თავისი საბანი დამითმო. ჩემი პროტესტის მიუხედავად, იგი შეუვალი იყო). ჩართული დაკვირვების პროცესში ადგილებს შორის ჩემი მოძრაობა შეიძლება ასე გამოვსახო (პირობითი მაგალითი):

სოფელი (დილა) - საჯარე (დილა) - საქვაბე (დილა) - საჯარე (დილა, შუადღე) - სალოცავი (შუადღე) - საჯარე (დღის მეორე ნახევარი) - სოფელი (დღის მეორე ნახევარი) - საჯარე (საღამო) - სალოცავი (საღამო)

რა თქმა უნდა, განუწყვეტელი დაკვირვების პროცესი მღლიდა. „შუალედებს“ შორის, ძირითადად, საჯარეში შევჭამდი ხოლმე რამეს (ხავიწიანი ქადები, ხაშლამა, ლუდი, ლავაში, ყველი ანუ „პურსატანი“ ხევსურულად, პომიდორი, ლუდი, ლუდი და ისევ ლუდი. კვლევის კვალობაზე ეს ერთობ ნოყიერი და გემრიელი მენიუა :-).

ლუდი იყო ყველგან: ქვემოთ (ე.წ. „ნახარელას ნიშთან“), ზემოთ (სალოცავში), გვერდით (საჯარეში), სალოცავთან ახლოს (სასანთლეზე დაწყობილ თასებში), საქვაბეში (კოდებში იყო ჩასხმული და პირდაპირ უცდიდა, როდის ამოიღებდნენ და შესვამდნენ), საჯარის წინ (სკამზე დამსხდარი მამაკაცების ხელებში)... ლუდს სვამენ თასებით და მე მეჩვენებოდა, რომ სწორედ ეს თასები აძლევდნენ ამ ლუდს რაღაც სპეციფიკურ, თავისებურად განუმეორებელ გემოს. გარდა ამისა, ალბათ, ვერც ერთი მკვლევარი ვერ დააღწევს თავს ქართულ ტრადიციას: შემოთავაზებულ არაყზე უარს ვამბობდი, მაგრამ ლუდზე ამის გაკეთებას ვერ ვახერხებდი (უკანასკნელი სამი წლის განმავლობაში :-) შესაბამისად, ამ ხნის განმავლობაში მრავალი სახის ლუდი დავლიე გუდანში, კისტანში, შატილსა და მუცოში). საქვაბეში კოდის გახსნის რიტუალი ხომ თავიდან ბოლომდე „გემოთია“ გაჟღენთილი. შესაბამისად, წელს კისტანში გატარებულმა ოთხმა დღემ ყურადღება გამამახვილებინა და ჩამაფიქრა სწორედ იმ ასპექტებზე, რომლებსაც სთოლერი და ოულქსი აღწერენ თავიანთ სტატიაში. ადგილის „გემომ“ ფაქტიურად, სრულად შემოაღწია ჩემში. სვე ლუდს სიმწარეს აძლევს (მომწარო ლუდი უფრო „მამაკაცურად“ ითვლება). ალკოჰოლურ ზემოქმედებასაც, როგორც მითხრეს, სვია იწვევს. ბევრი ლუდის დალევა არ გათრობს, მაგრამ გთენთავს. როცა მზე დააჭერს (წელს მზე ძლიერ „იკბინებოდა“ კისტანში), გწყურია. მაგრამ უშუალოდ იქვე წყალი არაა, ხოლო რაც ბოთლებშია, ის სწრაფად თავდება. ამიტომ წყურვილის მოსაკლავად ისევ ლუდს სვამ. ასე იკვრება „ლუდის წრე“.

„კულინარიული“ განაზრებები მხოლოდ განსხვავებული გემოების ფიქსირებით და ამა თუ იმ საკვების/სასმელის მიერ ორგანიზმზე მოხდენილი ზემოქმედებით რომ შემოიფარგლებოდეს, მაშინ ამ ჩანაწერს საკმაოდ შემოზღუდულად მივიჩნევდი. საქმე ისაა, რომ ადგილზე დაყენებული ლუდი ხევსურული რიტუალის განუყოფელი ნაწილია. სვიანი ლუდი  და ხავიწიანი ქადები ათენგენობას განეკუთვნება par excellence. საკრალური ადგილები „გემრიელი“ ადგილებია: ისინი განუყოფლად უკავშირდებიან სპეციფიკურ საკვებს (ხავიწიანი ქადა) და სასმელს (ლუდი). ქადები საჭირო არაა მხოლოდ საქვაბეში კოდის გახსნის რიტუალის დროს, ანუ როდესაც დილით ახალი ლუდის ქვაბს ხუცესი საგანგებო ხუცობის შემდეგ ხსნის (კისტანში ეს ხდება შაბათს, ორშაბათსა და სამშაბათს). მაგრამ ყველა დანარჩენი რიტუალი ლუდისა და ქადების გარკვეულ კომბინაციას მოითხოვს (ამდენი და ამდენი თასი ლუდი და მაგალითად, სამი, ხუთი ან შვიდი ხავიწიანი ქადა). აღნიშნული რიტუალების დროს ლუდსა და ქადას ყველა იქ მყოფი აგემოვნებს. ხუცობის შემდეგ თასებს იქ მყოფებს აწვდიან. დიდ თასს ხუცესს მიაწვდიან, ან საპატიო სტუმარს, ან  კიდევ თანასოფლელს. ხუცესი დალოცავს („წყალობას იტყვის“) იქ მყოფთ და თემ-სოფელს. შემდეგ მასაც დალოცავენ. ითქმება სადღეგრძელოები, ხშირად ისმის ხუმრობები. ამ პროცესს ახალგაზრდებიც ესწრებიან. სწორედ ლუდიანი თასი აძლევს მათ საშუალებას, ჩაერთნონ რიტუალში, სიტყვა წარმოთქვან და თავი სოციალური ჯგუფის სრულფასოვან წევრად იგრძნონ. ეს შეგრძნება „გემრიელია“ იმ აზრით, რომ იგი იმთავითვე (ანუ იმ მომენტიდან როცა ახალგაზრდას პირველად მიაწვდიან თასს) ლუდისა და ქადის გემოთია გაჯერებული. ამ შეგრძნების (და გემოს) მნიშვნელობა კიდევ უფრო დიდია, რადგან, ხევსურეთის ახლანდელი დაცარიელების და არასახარბიელო ეკონომიკური მდგომარეობის ფონზე, ბარში გადასახლებული ხევსურები ხშირად მხოლოდ წელიწადში ერთხელ, ათენგენობის დროს ახერხებენ მთაში ასვლას. რა თქმა უნდა, ეს კიდევ უფრო აძლიერებს და განუმეორებელს ხდის „იმ“ ლუდისა და ქადის გემოს, რომელიც „იქ“ მხოლოდ წელიწადში ერთხელ მზადდება. ასეთი სახის ჩართვა რიტუალში აძლიერებს ადგილისადმი მიკუთვნებულობის განცდას და ხელს უწყობს ექსისტენციალური ჩართულობას (ე. რელფის ტერმინი). თავის მხრივ, ადგილ(ებ)თან პოზიტიური იდენტიფიკაცია ხელს უწყობს იდენტიფიკაციის პროცესსაც (მე სრულიად ვეთანხმები რ. ჯენკინსს, რომ იდენტობა პროცესია. იხ. ჯენკინსის „სოციალური იდენტობა“). ამრიგად, აქ ერთმანეთს კვეთს სამი პროცესი: „გემრიელი“ ადგილი (ადგილი პროცესია, რადგან იქ ინტერაქციები და მოვლენები /კოდის გახსნა, საჯარეში შეკრება, ხუცობა და სხვ./ ხდება), იდენტიფიკაცია (ყოველი ამოსვლა კისტანში გარკვეულ ზეგავლენას ახდენს ინდივიდუალურ და კოლექტიურ იდენტობაზე: გარკვეული ასპექტები ძლიერდება, გარკვეული კი - სუსტდება), მობილობა (ხორციელდება მოძრაობა დუშეთიდან, მარტყოფიდან, ახმეტიდან, ქედიდან, თბილისიდან, ჯუგაანიდან კისტანში და პირიქით). ადგილები, იდენტობები და მობილობები მკვეთი პროცესებია.

თავის მხრივ, „გემრიელი“ საკრალური ადგილები კავშირშია სხვა „გემრიელ“ ადგილებთანაც. მართალია, ლუდი საქვაბეში მზადდება და მას ექსკლუზიურად მამაკაცები აყენებენ, მაგრამ ქადებს მხოლოდ ქალები აცხობენ. ი. გოფმანის დრამატურგიული მიდგომის ჭრილში, სალოცავის ტერიტორიასთან მიმართებაში სოფელი, შესაძლოა, განვიხილოთ როგორც „უკანა პლანი“, სადაც ქალები ამზადებენ იმ რეკვიზიტებს, რომლებმაც შემდეგ „წინა პლანზე“ თავისი ადგილი უნდა დაიკავონ. ეს პროცესი უკუკავშირს ემყარება: ჩემი იქ ყოფნის პროცესში სოფელში მყოფი ქალები რეგულარულად ეკითხებოდნენ მამაკაცებს, თუ რამდენი ქადის გამოცხობა იყო საჭირო, ან კიდევ ხუცესი და მედროშე დააბარებდნენ სალოცავიდან სოფელში მიმავალთ, თუ რა რაოდენობის ხავიწიანები სჭირდებოდათ ამა თუ იმ რიტუალისათვის. ამრიგად, „გემრიელი წრედი“ მუდამ შეკრული იყო. ქადების ცხობის პროცესის დროს საკრალური სივრცე სოფლის ყოველდღიურ სივრცეში იჭრება. როგორც ერთ-ერთმა ადგილობრივმა ქალმა მითხრა, „საჯვარო“ ქადის დამზადებას მისთვის ძალიან დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგან იგი კისტანში მოდიოდა „დიდი რწმენით, თავდაჯერებული და დარწმუნებული“, რადგან იცოდა, რომ ამ საქმეში მონაწილეობა მას და მის ოჯახს სასიკეთოდ წაადგებოდა.

შესაბამისად, ადგილების, ადამიანების და რიტუალური საკვების ურთიერთკვეთა არის ის, რაც ყველაზე უფრო მაინტერესებს მოცემულ მომენტში, რამაც მაიძულა, ცოტა ხნით გვერდზე გადამედო ღრმად პატივცემული დიუის „თავისუფლება და კულტურა“, ასევე, ნიცშეს „კერპების მწუხრი“ (რომელსაც წელს გამოვცემთ), თავი ამერიდებინა ყინულიანი წყლისთვის (ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით) და ისევ კისტანში წასვლა გადამეწყვიტა! რატომ? უბრალოდ იმიტომ, რომ კიდევ ერთხელ მოვინახულო „გემრიელი“ ადგილები! მართალია, ათენგენობა უკვე იყო (და ის დავაგემოვნე), თუმცა კისტანს თავისი გემო ჩემთვის არ დაუკარგავს :-) მაშ ასე, სრული სვლით წინ, კისტანისაკენ! „გემრიელი“ ეთნოგრაფია ისევ გრძელდება!

P.S. ჩემი სურვილია, ეს პოსტი მომავალში (განვრცობილი) სტატიის სახით შემოგთავაზოთ დაგემოვნებისათვის სათაურით „გემრიელი ადგილები ხევსურეთში: ლუდი, ხავიწიანი ქადები და ფილოსოფიური გეოგრაფია კისტანში“. ინგრედიენტები უაღრესად გასაიდუმლოებულია. 

კრიტიკული ცნობიერების ნაკლებობის და, მაშასადამე, მისი აუცილებლობის შესახებ

ადამიანი თავისი ბუნებით ესწრაფვის ცოდნას.

არისტოტელე, „მეტაფიზიკა“

ადამიანებს, თავიანთი ბუნების ხასიათიდან გამომდინარე, მინიჭებული აქვთ ცოდნის უფლება, 

რადგან მათმა დიადმა შემოქმედმა, რომელიც ტყუილ-უბრალოდ არაფერს იქმს, მათ შემეცნების უნარი და ცოდნის წყურვილი უწყალობა.

ჯონ ადამსი, „ნაშრომი საეკლესიო და ფეოდალური სამართლის შესახებ“

   რამდენიმე დღის წინ ვახო სანაიას რეპორტაჟს „მაესტროზე“ ხელისუფლების მხრიდან გამოხმაურება მოჰყვა. მთავრობის ადმინისტრაციის პრეს-სამსახური აცხადებს, რომ „ძნელია, ვახო სანაიას გადაცემას მიუკერძოებელი ეწოდოს“. ხოლო "საერთაშორისო გამჭვირვალობა – საქართველოს" შეფასებით, მთავრობა ტელეკომპანია "მაესტროს" კრიტიკული სიუჟეტის გამო არ უნდა კიცხავდეს. არასამთავრობო ორგანიზაცია ამ ფაქტს მედიის კრიტიკულ სარედაქციო პოლიტიკაში ჩარევის მცდელობად აფასებს - წერს „ინტერპრესნიუსი“. თავად ჟურნალისტმა კი თქვა, რომ „გაგვიჭირდა იმის დაჯერება, რომ მთავრობა კონკრეტული გადაცემის გამო განცხადებებსა და ბრიფინგებს მიმართავდა“.

     რისი თქმა შეიძლება ამასთან დაკავშირებით? როდესაც ინტერნეტში ამ ინფორმაციას გავეცანი, გამახსენდა ამერიკის დამფუძნებელი მამის, აშშ-ს მეორე პრეზიდენტის ჯონ ადამსის (1735-1826 წწ.) „ნაშრომი საეკლესიო და ფეოდალური სამართლის შესახებ“, რომელიც ქართულად თარგმნა ჩემმა კოლეგამ, ფილოსოფიისა და სოციალურ მეცნიერებათა კვლევითი ინსტიტუტის მეცნიერ-თანამშრომელმა გიორგი ხუროშვილმა. აღნიშნული თარგმანი გამოქვეყნდა კრებულში „ამერიკელ განმანათლებელთა პოლიტიკური ესეები“, რომელშიც, ასევე, შესულია ბენჯამინ ფრანკლინის, თომას ჯეფერსონის, ჯეიმს უილსონის და ბენჯამინ რაშის ნაშრომები (ყველა თარგმანი შესრულებულია გიორგი ხუროშვილის მიერ).

თავის ესეში ადამსი უპირისპირდება საეკლესიო და ფეოდალურ სამართალს და განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებს ცოდნის მნიშვნელობაზე. მე ამ უკანასკნელ ასპექტზე მსურს შევჩერდე. „ადამიანებს აქვთ ცოდნის უფლება“, − აღნიშნავს ადამსი, ხოლო შემდეგ დასძენს, „გარდა ამისა, მათ სხვა უფლებაც აქვთ − უდავო, ხელშეუვალი, გარდაუვალი და ღვთითმონიჭებული უფლება − ფლობდნენ ყველაზე საშიშ და იმავდროულად სახარბიელო სახის ცოდნას; მე ვგულისხმობ ცოდნას მმართველთა ხასიათისა და ქცევის შესახებ“ (გამოყოფა ჩემია). ვფიქრობ, რომ ეს ასპექტი უაღრესად მნიშვნელოვანია და რომ მისი უგულებელყოფის შემთხვევაში ჩვენ ვერ შევძლებთ დემოკრატიული საზოგადოების შექმნას.

კრიტიკული ცნობიერების ჩამოყალიბებისა და შემდგომი განვითარების გარეშე ჩვენი ქვეყნის დემოკრატიული განვითარება უკიდურეს სირთულეებს გადააწყდება. მაგრამ რას გულისხმობს კრიტიკული ცნობიერება და როგორ უნდა განვითარდეს ის? ისევ ადამსს მოვიშველიებ:

„საზოგადოებისათვის დაბალ წრეებში ცოდნის მიღების საშუალებათა შენარჩუნება ბევრად უფრო მნიშვნელოვანი რამეა, ვიდრე ამ ქვეყანაში ყველა მდიდარი ადამიანის მთელი ქონება ერთად აღებული. [...] სათუთად და ფაქიზად უნდა მოვეკიდოთ ცოდნის გავრცელების საშუალებებს. მოდით, გავბედოთ და ვიკითხოთ, ვიფიქროთ, ვისაუბროთ და ვწეროთ. დაე, ყოველი რანგისა და ხარისხის ადამიანმა დაძაბოს თავისი ყურადღება და გამოაცხადოს თავისი გადაწყვეტილება.“

ადამსის სიტყვები საოცარი ოპტიმიზმითაა აღსავსე. მას ღრმად სწამს, რომ მხოლოდ ცოდნის გავრცელებითაა შესაძლებელი საზოგადოების განვითარება და წინსვლა. რა თქმა უნდა, ორი მსოფლიო ომისა და სხვა მრავალი კონფლიქტისა თუ ეკოლოგიური კატასტროფის შემდეგ დღევანდელი მსოფლიოსთვის ცნობილია, რომ განმანათლებლობის რაციონალისტური იდეალები ხშირად მახინჯ ფორმებად გადაიქცევიან და რასიზმის, საკონცენტრაციო ბანაკების, სისხლიანი რევოლუციის ან კიდევ ჩერნობილის სახით გვევლინებიან.

სწორედ ამიტომაა საჭირო კრიტიკული ცნობიერების განვითარება. კრიტიკულ ცნობიერებაში მოვიაზრებ ისეთ ცნობიერებას, რომელიც გულდასმით განიხილავს საკუთარ ქმედებებს, წარსულ ქმედებებს და მოვლენებს ადარებს მათ და მომავლის მიმართ ფრთხილი დამოკიდებულება ახასიათებს. კრიტიკული ცნობიერება არ ნიშნავს ყველაფრის უმიზეზოდ გაკრიტიკებას. პირიქით, ის მოითხოვს უეცარი აღტკინების ან აღშფოთების ჩაცხრობას და ფაქტების დინჯ ანალიზს. პოლიტიკური სიმწიფისათვის კრიტიკული ცნობიერება აუცილებელია. მახსენდება, როგორი ენთუზიაზმით ეგებებოდა ხალხი მიხეილ სააკაშვილს და თუ რა სწრაფად შეიცვალა ეს ენთუზიაზმი იმედგაცრუებით. ვფიქრობ, დაახლოებით ამის მსგავსი მეორდება ახლაც. შესაბამისად, ჩემი აზრით, ჩვენ გვჭირდება არა კონკრეტული პირების ცამდე აყვანა ან მათი მიწასთან გასწორება, არამედ მშვიდი, გაწონასწორებული ანალიზი იმისა, რაც მოხდა და რაც ხდება, იმისათვის, რათა უფრო მომზადებულები შევხვდეთ მომავალს.

სწორედ ამიტომ ანიჭებს ადამსი დიდ მნიშვნელობას პრესას: „ამერიკის მკვიდრთათვის ინფორმაციის არც ერთი წყარო არ ყოფილა ესოდენ წმინდა, ესოდენ სათუთად, ფაქიზად მოვლილი და მზრუნველობით შემონახული, როგორიც პრესა იყო“, აღნიშნავს იგი და შემდეგს დასძენს: „ბეჭდვის ხელოვნება წახალისებული იყო იმისათვის, რათა ნებისმიერ ადამიანს შეძლებოდა საკუთარი აზრების საზოგადოებისათვის გაზიარება ადვილი, იაფი და უსაფრთხო გზით.“ თუმცა, ადამსის ეპოქაში ჯერ კიდევ სათანადოდ არ იყო გაცნობიერებული პოლიტიკური პროპაგანდის მიზნით ხელისუფლების მხრიდან მასმედიით მანიპულირების საფრთხე, რაც მედიას არა „მეოთხე ხელისუფლებად“, არამედ აღმასრულებელი შტოს მორჩილ მსახურად აქცევს. სამწუხაროდ, ჩვენთან ჟურნალისტები ხშირად ამაყად აცხადებენ, რომ „მეოთხე ხელისუფლებას“ ქმნიან და კარგად ვერ აცნობიერებენ, რომ ხშირ შემთხვევაში თავად არიან ხელისუფლების მხრიდან მანიპულაციების ობიექტები. ან კიდევ, აცნობიერებენ, მაგრამ არ იმჩნევენ (აქვე აღვნიშნავ, რომ აღნიშნულ საკითხებზე ამჟამად მუშაობს ჩემი სტუდენტი მირანდა თედეშვილი. მისი და სხვა სტუდენტების მუშაობის შედეგებს მომდევნო პოსტებში გაგაცნობთ). დაბოლოს, გაუგებრობა რომ არ გამოვიწვიო, მივუთითებ, რომ მედიით მანიპულირების თეზისი კონკრეტულად ვახო სანაიას სიუჟეტთან დაკავშირებით კი არ მომყავს, არამედ ზოგადი ტენდენციის აღსანიშნავად.

კრიტიკული ცნობიერება, ასევე, გულისხმობს საკუთარი ტრადიციის ანალიზს, რადგან საკუთარი ძირების, საკუთარი ფესვების წვდომის გარეშე ვერასოდეს გავიგებთ, სად ვართ და საითკენ მივდივართ. სწორედ ამიტომ მიიჩნევდა მერაბ მამარდაშვილი „ისტორიიდან ამოვარდნას“ საშინელ მოვლენად. მაგრამ ძირების და ფესვების გამორკვევის აუცილებლობაზე როცა ვწერ, ყანწებით და განსხვავებულებით ღვინის სმას, წინაპართა ვაჟკაცობას და ძველ ნამუსს კი არ ვგულისხმობ (ჩვენი კულტურის ეს მატერიალური თუ არამატერიალური ასპექტები, იდეალური სახით რომ არსებობენ დღევანდელ ცნობიერებაში, ცალკე კვლევის საკითხია), არამედ იმ ტრადიციას, რომელიც პეტრე იბერის, ათონელ და მთაწმინდელ მამათა, ეფრემ მცირეს, არსენ იყალთოელის, იოანე პეტრიწის, ანტონ ბაგრატიონის, სოლომონ დოდაშვილის, ნიკო ნიკოლაძის, ვარლამ ჩერქეზიშვილის და მრავალი სხვა გამოჩენილი ქართველი მოღვაწის სახელს უკავშირდება. რა თქმა უნდა, ამით იმას არ ვგულისხმობ, რომ დემოკრატიულ სახელმწიფოს ისე ვერ ავაშენებთ, თუ საქართველოს ყველა მოქალაქემ ეს ავტორები არ იკითხა. უბრალოდ, იმის თქმა მსურს, რომ ეს ავტორები (და ეს სია საკმაოდ შეზღუდულია. მე, ძირითადად, ფილოსოფიურ ხაზზე გავამახვილე ყურადღება და ისიც მეოცე საუკუნემდე) მნიშვნელოვანია იმის გასაცნობიერებლად, რომ ჩვენ, როგორც საზოგადოებას, გვაქვს ოპტიმიზმის საფუძველი: ვფიქრობ, რომ კრიტიკული ცნობიერების განვითარება დიახაც შესაძლებელია იმ საზოგადოებაში, რომლის წიაღშიც ასეთი მნიშვნელოვანი ფიგურები მოღვაწეობდნენ.

მაგრამ კრიტიკული ცნობიერება ჩვენში ნაკლებადაა განვითარებული. შევეცდები, სარისკო განზოგადება გავაკეთო (რადგან ასეთი განზოგადებები ყოველთვის საშიშია: არსებობს დიდი საფრთხე იმისა, რომ ძაფის გორგალი ხელიდან გაგისხლტეს და ხელთ არაფერი შეგრჩეს): ალბათ, ჩვენი საზოგადოება ზედმეტად ემოციურია: ის ზედმეტად სწრაფად რეაგირებს, სწრაფად აღმერთებს, სწრაფად იბეზრებს, სწრაფად ივიწყებს და სწრაფად განსჯის ხოლმე მოვლენებს, ინდივიდებსა და პროცესებს. როგორც ფრიდრიხ ნიცშე Ecce homo-ში წერდა, ადამიანებზე დამღუპველად მოქმედებს ზედმეტი მგრძნობიარობა: „არაფრით არ იფერფლება ადამიანი ისე სწრაფად, როგორც Ressentiment-ის აფექტებით.“ შესაბამისად, ჩვენ უნდა ვისწავლოთ „ნელი რეაგირება“ (როგორც ამას ნიცშე იტყოდა): მოვლენები და პიროვნებები ერთი ასპექტიდან კი არ უნდა შევაფასოთ, არამედ შევეცადოთ, ერთმანეთთან დავაკავშიროთ ერთი შეხედვით განსხვავებული ფენომენები და მათ შორის კავშირები აღმოვაჩინოთ, ერთი სიტყვით, შევეცადოთ, ვიაზროვნოთ ისე, რომ ჩვენი მზერა წყლის ზედაპირზე მოთამაშე ცვალებადი ტალღებიდან ქვემოთ წარვმართოთ, სადაც დაჟინებული ცქერით უფრო ბევრ რამეს დავინახავთ.

ზემოთქმულს ასე შევაჯამებდი: დემოკრატიული საზოგადოების განვითარებისათვის აუცილებელია ნებისმიერი ხელისუფლების უწყვეტი კრიტიკა, რადგან, როგორც ადამსი ამბობს, „ძალაუფლების ხახა მუდამ ღიაა შთანთქვისათვის, ხოლო მისი ხელი, შესაძლებლობის შემთხვევაში, მუდამ მომართულია აზროვნების, სიტყვისა და წერის თავისუფლების მოსასპობად“. ეს ხახა მხოლოდ იმ შემთხვევაში დარჩება ხახამშრალი, თუ კრიტიკული ცნობიერება გვექნება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ლევიათანის რისხვას ძნელად თუ გადავურჩებით. 

ნახეთ, რა ვუქენით ჩვენს ქვეყანას...

ბაღებს ამაუროტელები დიდად აფასებენ. აქ მოჰყავთ ყურძენი, ნაირნაირი ხილი, ბაღებს ამშვენებს ბალახი და ყვავილები. ყველაფერი იმდენად კარგად არის მოვლილი და ისე გამოიყურება, რომ სხვაგან არსად მინახავს მსგავსი სიუხვე და სილამაზე. ისინი ასეთ გულმოდგინებას იჩენენ არა მარტო იმიტომ, რომ ეს სიამოვნებას ჰგვრით, არამედ იმიტომაც, რომ ქუჩები ერთმანეთს ეჯიბრებიან საკუთარი ბაღების მოვლაში. ყოველ შემთხვევაში, ქალაქში უფრო საჭიროსა და თან ლამაზს ვერაფერს ნახავთ. ეტყობა, ქალაქის დამაარსებელი არაფერზე ისე არ ზრუნავდა, როგორც ამ ბაღებზე.

თომას მორი, „უტოპია“

ამ დღეებში თბილისი - გომბორი - თელავის მიმართულებით მომიხდა მგზავრობა და კიდევ ერთხელ დავრწმუნდი იმაში, რისი აღიარებაც ადრე არ მინდოდა: სამწუხაროდ, ჩვენს საზოგადოებაში ეკოლოგიური ცნობიერება საკმაოდ დაბალია. გზების გასწვრივ დაყრილი პლასტმასის და შუშის ბოთლები და სხვა ნივთები, ასევე, სოფლების განაპირას ხელოვნურად მოწყობილი „სანაგვეები“ (ადგილი, სადაც, უბრალოდ, ბევრი ნაგავი ყრია) ჩემს არასასიამოვნო დასკვნას განამტკიცებდა.

იმავე დასკვნამდე მივყავარ ჩემს „ქალაქურ“ გამოცდილებას: თბილისი საკმაოდ დაბინძურებულია. ე. წ. „დეზერტირების ბაზრობაზე“, მეტროსადგურ „სამგორის“ მიმდებარე ბაზრობასა და კიდევ სხვა მრავალ ადგილზე, უბრალოდ, გულისამრევი სიბინძურეა. ვწუხვარ, რომ ვერ მოვესწარი იმ თბილისს, რომელსაც ამდენი შესანიშნავი სიმღერა მიეძღვნა.

არც საქართველოს სხვა ქალაქებშია სახარბიელო მდგომარეობა: ჩემს მშობლიურ ქალაქ ფოთში ზღვის მიმდებარე ტერიტორია საკმაოდ დაბინძურებულია, მატარებლიდან მინახავს სენაკში დაყრილი ნაგავი და ა. შ. ამ ფონზე რამდენიმე შეკითხვა მიჩნდება: რატომ არაფერი კეთდება ამ მხრივ? არ შეიძლება, რომ სოფლებში სანაგვე ურნები დაიდგას, ხოლო ქალაქების სისუფთავეს უფრო მეტი ყურადღება მიექცეს? ნუთუ არ არის სირცხვილი, უცხოელ ტურისტებს ჩვენს ქვეყანას რომ ვუქებთ? ამდენ დაბინძურებულ ადგილს რომ ნახავენ, რას იფიქრებენ ის ადამიანები ჩვენზე? რატომ არის გავრცელებული შეხედულება, რომ თურმე ჩვენს მეზობელ ქვეყნებში „ბინძური და სუნიანი“ ხალხი ცხოვრობს? დარწმუნებული ვარ, უცხოელის თვალით რომ შევხედოთ ჩვენს ქვეყანას, ნაკლებად ვიფიქრებთ, რომ ქართველები სუფთა ხალხია. მდინარის ნაპირზე აშენებული საპირფარეშოს დანახვისას ადამიანს ეს აზრი ნამდვილად არ გაუელვებს თავში.

როგორც ჩვენი ქვეყნის რიგით მოქალაქეს, კარგად მესმის, თუ რა მძიმე სტრუქტურული ვითარება არსებობს საქართველოში: 1. საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემებით, უმუშევრობის მაჩვენებელი საქართველოში 15%-ის ტოლია, 2009 წელს კი სულაც 16,9 %-ს შეადგენდა. არადა, ვფიქრობ, რომ ეს მაჩვენებელი კიდევ უფრო დიდია; 2. ოკუპირებული ტერიტორიები და იძულებით გადაადგილებული პირები; 3. შიდაპარტიული დაპირისპირება, რომელსაც თითქმის გადააყოლეს საქართველო. აბა, ვის სცალია ახლა ნაგვის ურნებისათვის...

სამწუხაროა, ძალიან სამწუხარო. კიდევ უფრო სამწუხაროა ის, რომ ამ პოსტს ვერ (არ) წაიკითხავენ ის ადამიანები, რომლებიც ავტობუსიდან ჩამოსვლის შემდეგ ბილეთებს ქუჩაში ყრიან, რომლებიც სიგარეტის ნამწვავებს, ლუდის ბოთლებს და ნაყინის ქაღალდებს მანქანებიდან გარეთ ისვრიან, რომლებსაც საერთოდ არ ადარდებთ, ბინძური იქნება თუ სუფთა საქართველო, რადგან ღმერთს მათთვის თვალები კი მიუცია, რომ სიბინძურე დაინახონ, მაგრამ გონება არა აქვთ იმდენი, რომ სიბინძურისაგან გათავისუფლება ისურვონ და რაიმე ქმედითის გაკეთება იკადრონ.

2013 წლის ოქტომბერში ჩემს სტუდენტებთან ერთად მეტროსადგურ „ღრმაღელე“-ს მიმდებარე ტერიტორია დავასუფთავე. მახსოვს, როგორი გაკვირვებული თვალებით გვიცქერდნენ გარემოვაჭრეები და გამვლელები, ასევე, „ბირჟავიკები“. ეს მცირე აქცია, მისი დასრულებიდან ორ საათში, ალბათ, მონაწილეების გარდა ნაკლებად თუ ახსოვდა ვინმეს. მაშინ ძალიან მინდოდა, რომ ჩემს სტუდენტებთან ერთად ამგვარი რამ განმეხორციელებინა და გავაკეთეთ კიდეც. ოღონდ შემდეგ ამას გაგრძელება არ მოჰყოლია. ალბათ, მე გამომიჩნდა ბევრი საქმე ან ჩემს სტუდენტებს. ან სულაც ორივე ერთად.

ვფიქრობ, ხელისუფლებამ ქმედითი ნაბიჯები უნდა გადადგას ამ მიმართულებით. იქ, სადაც საზოგადოებრივი აქტიურობა დაბალია, ინიციატივა მმართველი წრეებიდან უნდა მოდიოდეს. ეკოლოგიური ცნობიერების ამაღლება მიზანმიმართული და თანმიმდევრული პოლიტიკა უნდა იყოს. ამ მიმართულებით ბევრი რამის განხორციელება შეიძლება: დაწყებული გარემოს დაცვითი პოლიციის შექმნით დამთავრებული ნაგვის განცალკევებით და სოფლისთვის სანაგვე ურნების სისტემის დამონტაჟებით.

ნაგვის განცალკევების იდეა გერმანიაში ვნახე და ძალიან მომეწონა: წარმოიდგინეთ, ქაღალდი ცალკე გროვდება, პლასტმასები - ცალკე, ყავისფერი, თეთრი და მწვანე ბოთლები - ასევე, ცალ-ცალკე, თუნუქის ქილები - ცალკე და ა. შ.! შედეგად სახეზეა თითქმის იდეალური სისუფთავე: გარემოს 90-95% სუფთაა და სასიამოვნო.

რა თქმა უნდა, მე კარგად ვაცნობიერებ ეკონომიკურ უფსკრულს გერმანიასა და საქართველოს შორის და ისიც ვიცი, რომ ასეთ ნაბიჯებს ჩვენ ასე სწრაფად ვერ გადავდგამთ. თუმცა, ჩემი აზრით, დაწყება აუცილებელია, რადგან, ტავტოლოგიურად რომ ვთქვათ, დასაწყისის გარეშე არც არაფერი დაიწყება. დაწყება კი აუცილებელია იმისათვის, რათა ჩვენი შემდგომი თაობისათვის (და უცხოელი სტუმრებისთვისაც) დანანებით სათქმელი არ გაგვიხდეს: „ნახეთ, რა ვუქენით ჩვენს ქვეყანას...“ 

რუსეთი: იმპერიული სივრცის კონსტრუირება

„რუსეთი: იმპერიული სივრცის კონსტრუირება“ წარმოადგენს ჩემს ახალ პროექტს. აღნიშნული პროექტის ფარგლებში შევეცდები, ვაჩვენო, თუ როგორ ახდენდა (და ახდენს) რუსეთი იმპერიული სივრცის კონსტრუირებას. ეს პროცესი გულისხმობს ჰომოგენური ანუ ერთგვაროვანი სივრცის შექმნას, რომელზეც მაქსიმალური შეღწევადობა სლავურ კულტურას ექნება. შეიძლება ითქვას, რომ აღნიშნული პროცესი XV საუკუნიდან დაიწყო და მას შემდეგ მეტ-ნაკლები წარმატებით გრძელდება: რუსეთის სახელმწიფო ჯიუტად ესწრაფვის მიმდებარე ტერიტორიების დაპყრობას და მათ საკუთარ შემადგენლობაში მოქცევას. იმპერიული სივრცობრივი პრაქტიკები აუცილებლობით ემყარება/ემყარებოდა ძალადობას და იწვევს/იწვევდა სხვა სივრცეების ანიჰილირებას და იქ მაცხოვრებელი ხალხების (პოლონელების, ქართველების, ჩერქეზების, ჩეჩნების და ა. შ.) ყოველდღიური გეოგრაფიების გაქრობას და მათ ათქვეფას ერთ მთლიან, იმპერიულ სივრცეში, რომელიც გულგრილია (და, ამავე დროს, სასტიკია) კულტურული განსხვავებების მიმართ.

იმპერიული სივრცე ძალაუფლების დისკურსებს წარმოქმნის, ანუ იქმნება ერთგვარი ინფორმაციული ველი, რომელშიც წერილობითი, ზეპირი და ვიზუალური კომუნიკაციის ფორმები იმპერიული პრაქტიკების გამართლებას ესწრაფვიან: რუსულ ლიტერატურაში, მხატვრობაში, არქიტექტურაში, მეცნიერებასა და მასმედიაში აშკარად იკვეთება იმპერიული სივრცის გაფართოების, განმტკიცებისა და ძალადობრივი სივრცობრივი პრაქტიკების გამართლების დაუოკებელი ტენდენცია.

ამით, რა თქმა უნდა, იმას როდი ვგულისხმობ, რომ მთელი რუსული კულტურა იმპერიალისტურია. ეს ძალზე ტრივიალური წანამძღვარი იქნებოდა ჩემი პროექტისათვის. ჩემი მიზანია, ვაჩვენო, რომ ეს ტენდენცია საკმაოდ მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა რუსეთის საგარეო პოლიტიკის განსაზღვრაში. რუსეთის მიერ განხორციელებულ აგრესიულ სივრცობრივ პრაქტიკებსა და იმ დისკურსს შორის, რომელიც ამ პრაქტიკების განხორციელების პროცესში ჩამოყალიბდა, მარტივი მიმართება არ არსებობს: შეიძლება ითქვას, რომ ისინი ერთმანეთის მხარდამხარ ვითარდებიან და ამავე დროს, ერთმანეთს განმსჭვალავენ.

თუ რუსეთის მიერ განხორციელებული აგრესიული სივრცობრივი პრაქტიკები ისტორიის სახელმძღვანელოებიდან სკოლის მოსწავლეებისთვისაც კია ცნობილი (ციმბირისა და ალიასკის დაპყრობა და ადგილობრივი კულტურების დაქვემდებარება; დაპყრობები ევროპაში, შუა აზიასა და კავკასიაში), ამ სივრცობრივი პრაქტიკების გამამართლებელი და განმამტკიცებელი დისკურსის ადეკვატური სისტემური ანალიზი ჯერაც არ განხორციელებულა. ვფიქრობ, ამის მიზეზი შესასწავლი მასალის უზარმაზარი მოცულობა და თავად იმპერიული სივრცის დისკურსის მოუხელთებლობაა: ის თითქოს ყველგანაა და, ამავე დროს, ხელიდან გვისხლტება, რადგან ცდილობს, თავი შეაფაროს ხელოვნებას ან კიდევ მეცნიერულ ობიექტურობას.

შესაბამისად, ჩემი აზრით, საჭიროა აღნიშნული დისკურსის კრიტიკული ანალიზი და მისი უცნობი, წყალქვეშა დინებების გაზომვა, მისი უხილავი ლანდშაფტის კრიტიკულ რუკაზე გადატანა და მისი ფარული ძალაუფლებრივი მექანიზმების გამოააშკარავება, ერთი სიტყვით, იმპერიული სივრცის დისკურსის ვივისექცია, რათა დაფიქსირდეს და თვალსაჩინო გახდეს კავშირი ძალადობრივ სივრცობრივ პრაქტიკებსა და მასთან შეწყვილებულ ძალადობრივ სივრცის დისკურსს შორის. ამისთვის აუცილებელია იმ მხატვრული ნაწარმოებების, ხელოვნების ნიმუშების და მეცნიერული პრაქტიკების კრიტიკული ანალიზი, რომლებიც იმპერიული სივრცის დისკურსს განამტკიცებენ და ამართლებენ. რა თქმა უნდა, ჩემი პროექტის შემთხვევაში ძირითად აქცენტს საქართველოზე/კავკასიაზე გავამახვილებ და შევეცდები, გავარკვიო, საქართველოს/კავკასიის ფიზიკური დაპყრობის კვალდაკვალ, როგორ იპყრობდა რუსეთი ამ რეგიონს მენტალურად, მარტივად, რომ ვთქვათ, თუ „როგორ შემოდიოდა რუსეთი ჩვენში“. მაგრამ მხოლოდ ეს არაა საკმარისი. საჭიროა იმის გარკვევაც, თუ „რა დარჩა რუსეთისგან ჩვენში“, რადგან ეს დაგვეხმარება, ავხსნათ ის სადომაზოხისტური დამოკიდებულება, რომელსაც რუსეთთან მიმართებაში ამჟღავნებს საქართველოში/კავკასიაში მცხოვრებ ადამიანთა გარკვეული ნაწილი. სადომაზოხიზმი აქ იმაში ვლინდება, რომ რუსეთის მიერ ამ რეგიონში მცხოვრებ ადამიანთა ყოველდღიური სივრცეების მსხვრევისა და ამ სივრცეების დაუფლების (ამ სიტყვის სექსუალური კონოტაციის ჩათვლით) შედეგად, ადამიანთა გარკვეულ ნაწილში წარმოიშვა „თავისუფლებიდან გაქცევის“ (ე. ფრომი) მარადიული მოთხოვნილება, რომლის გამოც ისინი ვერ ახერხებენ ახალ, დამოუკიდებელ ქართულ/კავკასიურ სივრცეში ცხოვრებას და საკუთარ სურვილებს და ილუზიებს ან წარსულის ქარიზმატულ რელიქტებს (სტალინი) უკავშირებენ, ან კიდევ სულითა და გულით ესწრაფვიან იმპერიულ სივრცეში გათქვეფას, რომელიც პროტევსივით ახალ-ახალ სახეს იღებს (ცარისტული რუსეთი, საბჭოთა კავშირი, ევრაზიული კავშირი და ა. შ.). ასეთი სადომაზოხისტური დამოკიდებულება იმპერიული ჩექმის მიმართ გაუკუღმართებული ცნობიერების გამოხატულებად მიმაჩნია, ხოლო ასეთი ცნობიერება ისეთ ცნობიერებად, რომელშიც „თმები ისეა ჩაზრდილი, რომ იქ აზრები ისე დახეტიალობენ, როგორც ტყეში და ვერც ერთი მათგანი ვერ ახერხებს ჩამოყალიბებას“ (მ. მამარდაშვილი, „ცნობიერება და ცივილიზაცია“).

ფუკოს მსგავსად შეიძლება ჩავთვალოთ, რომ იმპერიული სივრცის დისკურსის კრიტიკული ანალიზი ერთ-ერთი საუკეთესო საშუალება იქნება ამ დისკურსისათვის წინააღმდეგობის გასაწევად. სწორედ ამიტომ, პოსტის დასასრულს გთავაზობთ რემბრანდტის ცნობილ ტილოს „დოქტორ ნიკოლას ტულპის ანატომიის გაკვეთილი“ (1632 წ.). მართალია, ვივისექცია ცოცხალ ორგანიზმებზე ტარდება, ხოლო რემბრანდტის ტილოზე დოქტორი ტულპი მიცვალებულს კვეთს, მაგრამ ჩემს პოსტში ამ ტილოს რეპროდუქციის ჩასმით მსურს, ჩემი ირონიული დამოკიდებულება გამოვხატო: იმისათვის, რათა ძალადობრივი სივრცის დისკურსის ანალიზი განხორციელდეს, ეს დისკურსი უნდა ფუნქციონირებდეს და ცოცხლობდეს; თუმცა, იმედს ვიტოვებ, რომ აღნიშნული დისკურსი, კრიტიკული ანალიზის შედეგად, ადრიან ადრიანსზოონის (რემბრანდტის ტილოზე გამოსახული ცხედარი) ბედს  გაიზიარებს, სულ მცირე, იმ ადამიანებისთვის მაინც, რომლებიც მის ძალაუფლებრივ მიმართებას შეუპოვარი წინააღმდეგობის შედეგად დააღწევენ თავს.