ვაპირებდი, დამეწერა პოსტი ქართველი
ფილოსოფოსის მერაბ მამარდაშვილის შესახებ სათაურით „მერაბ მამარდაშვილი: ფილოსოფოსი
გამოქვაბულიდან“ („გამოქვაბულში“ საბჭოთა კავშირს ვგულისხმობ), თუმცა თბილისში დატრიალებულმა
ტრაგედიებმა (მრავლობით რიცხვს შეგნებულად ვიყენებ), მაიძულა, ამ ჩანაფიქრის ასრულება
ცოტა ხნით გადამედო.
მაშ ასე: საშინელმა წყალდიდობამ იმსხვერპლა
ადამიანები და ცხოველები, გაანადგურა თბილისის ზოოპარკი და ქალაქის ინფრასტრუქტურა.
ეს არის ის უაღრესად სამწუხარო შედეგი, რომლის მომსწრენიც გავხდით.
წყალდიდობის
მეორე-მესამე დღეს მედიის მიერ აქტიურად შუქდებოდა „ბრალეულობის“ საკითხი. თუმცა, ჩემი
აზრით, ეს გაშუქება ტენდენციური იყო (როგორც „პოზიციის“, ისე „ოპოზიციის“ მხრიდან).
ვფიქრობ, „ბრალი“ კონკრეტულ პიროვნებებში კი არ არის საძიებელი, არამედ იმ სივრცობრივ
პრაქტიკებში, რომლებიც თბილისში საბჭოთა პერიოდიდან ხორციელდება სახელმწიფოს მიერ.
მოცემულ შემთხვევაში „სივრცობრივ პრაქტიკებში“
ვგულისხმობ ყველა იმ ქმედებას, რომელთა შედეგად, ადამიანთა აქტიურობის მეშვეობით, სივრცე
გარკვეულ გარდაქმნებს ექვემდებარება.
ამ შემთხვევაში ჩემთვის ამოსავალია
არა წარმოების წესი (რომელიც სოციალისტურიდან კაპიტალისტურით ჩანაცვლდა), არამედ სახელმწიფოს
ბიუროკრატიული აპარატის ზედამხედველობით განხორციელებული სივრცობრივი პრაქტიკები, რომელთა
შედეგად შეიქმნა აბსტრაქტული და ჰომოგენური (ერთგვაროვანი) სივრცეები. ხაზს ვუსვამ,
რომ მოცემულ მომენტში ჩემთვის არა აქვს მნიშვნელობა სახელმწიფოს ფორმას (სოციალისტური
თუ კაპიტალისტური). საერთოა ის, რომ ორივე შემთხვევაში სივრცეზე ძალადობა
ხორციელდება.
შევეცდები, უფრო მეტი სინათლე მოვფინო
ზემოთქმულს. ცნობილ ფრანგ ფილოსოფოსსა და სოციოლოგს ანრი ლეფევრს (1901-1991 წწ.) ეკუთვნის
ძალზე საინტერესო ნაშრომი „სივრცის წარმოება“ (1974 წ.). მოცემულ შემთხვევაში ჩემი
შთაგონების წყარო სწორედ ლეფევრის აღნიშნული ნაშრომია (ქვემოთ მითითებულია 1991 წლის
ინგლისური გამოცემის გვერდები).
თანამედროვე სახელმწიფო, ლეფევრის
აზრით, მთელი ძალით აწვება საზოგადოებას. ცოდნისა და ტექნოლოგიის მეშვეობით ის ახდენს
საზოგადოების რაციონალურ (ამ სიტყვას ლეფევრი ბრჭყალებში სვამს, რითაც ეჭვქვეშ აყენებს
რაციონალურობის რაციონალურობას) დაგეგმვასა და ორგანიზებას. ძალაუფლების მწვერვალზე
მყოფთა პოლიტიკური იდეოლოგიებისა და კლასობრივი წარმომავლობის მიუხედავად, სახელმწიფო
ერთგვაროვან ღონისძიებებს ახორციელებს. ამის შედეგად თანამედროვე სახელმწიფო (ეროვნული)
საზოგადოებებისა და სივრცეების სტაბილურ ცენტრად გვევლინება (გვ. 23).
ამ პროცესების ფონზე, ლეფევრის მიხედვით,
ყველაზე მეტად ბუნება ზარალდება: ის კვდება. მის მკვლელად გვევლინება ის, რაც არ არის
ბუნება ანუ „ანტი-ბუნება“ – აბსტრაქცია, ნიშნები, სიმბოლოები, დისკურსი, თვით შრომა
და მისი პროდუქტებიც კი (გვ. 70-71).
სახელმწიფოს აქტივობების შედეგად
განვითარებული კაპიტალიზმის პირობებში აბსტრაქტული სივრცე წარმოიქმნება. ეს არის ინსტრუმენტული
სივრცე, რომელიც მანიპულირდება ყველა სახის ხელისუფლების მიერ, ერთი სიტყვით, ის ძალაუფლების
სივრცეა და მას კავშირი აქვს ტექნოლოგიასთან, გამოყენებით მეცნიერებებთან, ზოგადად
ცოდნასთან (გვ. 50-51). აბსტრაქტული სივრცე კაპიტალიზმის და ნეოკაპიტალიზმის პროდუქტია.
ის თავის თავში მოიცავს „მოხმარების საგნების სამყაროს“, ასევე, ფულისა და სახელმწიფოს
ძალაუფლებას. ეს სივრცე ემყარება ბანკების, ბიზნეს-ცენტრების და მსხვილი საწარმოო ცენტრების
უზარმაზარ ქსელს, ასევე, ავტომაგისტრალებს, აეროპორტებს და ინფორმაციულ ბადეებს (გვ.
53).
კაპიტალიზმის წიაღში წარმოქმნილი
სივრცის ანალიზის პარალელურად, ლეფევრი „რკინის ფარდის“ მიღმა არსებული სივრცითაც ინტერესდება.
იგი ძალზე საინტერესო შეკითხვას სვამს: წარმოშვა თუ არა სახელმწიფო სოციალიზმმა საკუთარი
სივრცე? (გვ. 54). იმავე გვერდზე ლეფევრი სოციალიზმის სივრცეს „ტოტალურს“ უწოდებს.
იგი სოციალიზმის განვითარების ორ ალტერნატივას განიხილავს, რომელთაგან პირველზე გავამახვილებ
ყურადღებას. ეს გზა გულისხმობს ეკონომიკური ზრდის აჩქარებას ნებისმიერ ფასად (ზრდის
კაპიტალისტური სტრატეგიების მსგავსად), ფართომასშტაბიან
წამოწყებებსა და მსხვილ ქალაქებზე დაყრდნობას. ეს ქალაქები, თავის მხრივ, ერთსა და
იმავე დროს, წარმოებისა და ძალაუფლების დიდი ცენტრებია (გვ. 55).
რას მივიღებთ ამის შედეგად? არათანაბარ
განვითარებას და მთელი რეგიონების გაუკაცრიელებას, მიიჩნევს ლეფევრი (იქვე).
სწორედ ამ პუნქტიდან დავუბრუნდები
ჩვენს რეალობას. საქართველოში (და საბჭოთა კავშირში)
სოციალიზმის განვითარების სწორედ ის ალტერნატივა განხორციელდა, რომელიც ზემოთაა გადმოცემული.
როგორც ერთმა ჩემმა უფროსმა კოლეგამ მითხრა, 1950-იან თუ 1960-იან წლებში საქართველოს
სსრ-ში საკმაოდ პოპულარული იყო ლოზუნგი „ვაქციოთ თბილისი მილიონიან ქალაქად!“ დაიწყო
ახალი უბნების ინტენსიური მშენებლობა და თბილისის მიმდებარე გეოგრაფიული სივრცის ტოტალური
გარდაქმნა, რის შედეგად მივიღეთ საბურთალოს, ვარკეთილის, ვაზისუბნის, დიდი დიღმის,
გლდანის და ა.შ. ტოტალური, აბსტრაქტული და ჰომოგენური სივრცეები. ხელოვნური (და ძალადობრივი!)
ურბანიზაციის პროცესმა მთელი რიგი რეგიონების დაცარიელება გამოიწვია (მაგალითად, ხევსურეთი
სწორედ მაშინ გაუკაცრიელდა. ხახმატის, ბისოს, კისტანის, შატილის, მუცოს და სხვა სოფლების
ადგილის პულსი უკიდურესად შენელდა ან საერთოდ შეჩერდა, ყოველდღიური მოძრაობისა და მოქმედების
სივრცე, ფაქტიურად, გაქრა. სივრცემ დაკარგა თავისი არსებითი ელემენტი - მოქმედი სუბიექტები).
ამრიგად, თბილისი იქცა ქალაქად, სადაც
უეცრად მკვეთრად გაიზარდა ყოველდღიური სივრცე. ადამიანთა მასები მოედვნენ ქალაქს, სადაც
ცხოვრების ახალი ტემპი დამკვიდრდა, ძველი კი თვალსა და ხელს შუა გაუჩინარდა. თბილისი
იქცა ლოზუნგების, პლაკატების და ერთფეროვანი ბეტონის კორპუსების ქალაქად, სხვაგვარად
რომ ვთქვათ, ისეთ ქალაქად, რომლის ერთიანი სივრცობრივი კოდი დაირღვა.
1990-იან წლებში ეს პროცესები კიდევ
უფრო გამწვავდა. სამოქალაქო ომმა, ქალაქში მოსახლეობის (და ამის გამო სიდუხჭირის) ზრდამ
და მკვეთრმა ეკონომიკურმა ვარდნამ თბილისი საბჭოთა კავშირის ერთ-ერთი წარმატებული რესპუბლიკის
დედაქალაქიდან ამიერკავკასიის ერთ-ერთი მიკარგული რესპუბლიკის უფერულ ქალაქად აქცია.
თვითნებურმა მშენებლობებმა ისედაც დამახინჯებული ქალაქის სივრცობრივი კოდი კიდევ უფრო
დაამახინჯეს.
2003 წლიდან, ახალი ხელისუფლების
პირობებში, ახალი სივრცობრივი პოლიტიკა დაიწყო, რომელიც ახალი ადგილებისა და სივრცეების
შექმნას და ძველის მსხვრევას გულისხმობდა. ბევრი თანამედროვესათვის (და ბევრი ახლაც
ასე თვლის) 2003-2012 წლებში მიმდინარე სივრცის რეორგანიზაცია (ახალი მშენებლობები
და პროექტები) ნამდვილად სჯობდა 1990-იანი წლების სტაგნაციას. თუმცა, ჩემი აზრით,
„ნაციონალების“ ხელისუფლებას საბჭოთა ხელისუფლებასთან სულ მცირე, ერთი რამ მაინც ჰქონდა
საერთო: ძალადობა სივრცეზე. სახელმწიფო
თვითნებურად წყვეტდა სივრცის მთელი სეგმენტების (ესტაკადების გაყვანა, მოედნების, გვირაბების
და ახალი ქალაქების (ლაზიკა) მშენებლობა, უცნაური და ჰიპერრეალისტური პროექტები ქალაქების
ისტორიულ სივრცეებში - იუსტიციის სახლი, ხიდი და „გულივერის ფეხები“ თბილისის ძველ
უბანში) რეორგანიზების საკითხებს. ხშირ შემთხვევაში ეს იწვევდა უკმაყოფილებას და პროტესტს,
რომელსაც სახელმწიფო სწრაფად ახშობდა (აქვე აღვნიშნავ, რომ „ნაციონალების“ და ამჟამინდელი
ხელისუფლების სივრცობრივი პოლიტიკის ანალიზი კიდევ უფრო სიღრმისეულ განხილვას იმსახურებს).
2012 წლის შემდეგ ახალი ხელისუფლება
თითქოს უფრო ლიბერალურ პოლიტიკას ატარებს. მაგრამ უფრო მართებული იქნება თუ ვიტყვით,
რომ ეს საერთოდ არ არის პოლიტიკა. სახეზეა ე.წ. „შევარდნაძის ეპოქისა“ და „ნაციონალების“
მმართველობის გასაოცარი სიმბიოზი. ადგილებზე და სივრცეებზე ძალადობა კი ისევ გრძელდება:
ისტორიული სივრცეების გაქრობა (საყდრისი), მეგა-სივრცითი პროექტები („პანორამა თბილისი“,
ხუდონჰესი) და ა.შ.
ჩემი აზრით, ვერეს კატასტროფა, უპირველეს
ყოვლისა, ბიუროკრატიის თვითნებობისა და უნიათობის თვალსაჩინო გამოვლინებაა, რომელიც,
სოციალიზმიდან მოყოლებული, კეთრივითაა მოდებული ჩვენი სახელმწიფოს პოლიტიკურ სხეულზე.
სახელმწიფო პასუხისმგებლობით უნდა მოეკიდოს ადგილებსა და სივრცეებს. წინააღმდეგ შემთხვევაში,
ის საფრთხის ქვეშ დააყენებს საკუთარი მოქალაქეების სიცოცხლეს. თუკი ხელისუფლების წევრები
ფაქიზად არ მიუდგებიან ადგილებს, თუკი ისინი არ გაითვალისწინებენ ადგილების დინამიკასა
და პულსს, შედეგები, შესაძლოა, სავალალო აღმოჩნდეს. ადგილებს, ადამიანთა მსგავსად,
საკუთარი იდენტობები აქვთ, რომლებიც ისტორიული პერიოდის განმავლობაში ინდივიდთა ინტერაქციების
შედეგად ყალიბდება. თუკი სახელმწიფო ადგილებს გაწირავს მსხვილი კაპიტალისტური ინტერესების
სასარგებლოდ, მაშინ უადგილობა მძლავრად მოიკიდებს ფეხს და სოციალური ცხოვრების პათოლოგიებს
კიდევ უფრო გააღრმავებს.
ვერეს კატასტროფამ განსაკუთრებული
სიცხადით წარმოაჩინა, თუ როგორ უყვართ ადამიანებს ადგილები, თუ როგორ ზრუნავენ ისინი
მათზე. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ ნათლად გამოჩნდა ადგილების შემომკრები და გამაერთიანებელი ბუნება. მაგალითად, „მზიურმა“
თავის გარშემო შემოიკრიბა ორივე სქესის და განსხვავებული ასაკის, ეროვნების, სარწმუნოებისა
და პროფესიის ადამიანები, რომლებიც სპონტანურად, მაგრამ ორგანიზებულად მოქმედებდნენ.
იდეები სპონტანურად ჩნდებოდა („კვება მოხალისეებს“, „უფასო ტაქსი მოხალისეებს“ და ა.შ.)
და ისინი კონკრეტული ადგილისა და იქ მყოფი ადამიანებისაკენ იყო მიმართული. ამრიგად,
„მზიურმა“, როგორც ადგილმა, აჩვენა, რომ ნახევრად განადგურებულ ადგილსაც შეუძლია, ინტენსიური
კომუნიკაციისა და ზრუნვის კერა გახდეს. ტალახი, რომელიც თავდაპირველად სტიქიით გამოწვეულ
განადგურებაზე მიანიშნებდა და შეძრწუნებას იწვევდა, სულ მოკლე ხანში ჯგუფური სოლიდარობისა
და ერთიანობის სიმბოლოდ იქცა.
როდესაც ორშაბათს „მზიურში“ ჩემს
სტუდენტებთან ერთად მივედი (რითაც სოლიდარობის ზღვაში ჩვენი წვეთი ჩავაწვეთეთ), თვალწინ
ასეთი სურათი გადამეშალა: ირგვლივ ტალახის გუბეები იდგა და ხის ნაფოტები აქეთ-იქით
ეყარა. ე.წ. „დრუჟბები“ გამაყრუებლად ღრიალებდნენ.
ამ ხმას უერთდებოდა ნიჩბების რაკუნი და ახალგაზრდობის (უმრავლესობა, ალბათ, 30 წელზე
ნაკლები ასაკის იყო) გადაძახილები. მოქმედებდნენ ჯგუფებად და ეს ჯგუფები კონკრეტულ
საქმეებს აკეთებდნენ: ზოგიერთს ტალახი გაჰქონდა, ზოგიერთს ხეები გადაჰქონდა, სხვები
კი საკვებს არიგებდნენ. როდესაც მიმდებარე მაღაზიაში მოხალისეებისათვის საკვები და
წყალი შევიძინეთ, გამყიდველმა ფასი დაგვიკლო და ერთჯერადი ჭიქების დიდი შეკვრაც გვაჩუქა.
ჩამოსვლისას კი უცნობმა გოგონამ მოკლე გზით წამოგვიყვანა და დაკეტილი სადარბაზოების
კარებები გაგვიღო.
ვერეს ტრაგედიამ აჩვენა, რომ ადგილები
და ადგილებზე ზრუნვა ადამიანური ექსისტენციის (არსებობის) უმნიშვნელოვანესი ნაწილია.
ადგილები მუდამ ჩვენთან არიან, უფრო სწორედ, ჩვენ ყოველთვის ვართ კონკრეტულ ადგილებზე,
მაგრამ მხოლოდ ასეთ ტრაგიკულ მომენტებში შევიგრძნობთ მათ ასე მძაფრად. ამ დროს ადგილები
ჩვენს თვალწინ ხსნიან ახალ - ზრუნვისა და პასუხისმგებლობის განზომილებას და საკუთარი
იდენტობის გააზრებაში გვეხმარებიან.
როგორ შეგვიძლია მივაგოთ პატივი დაღუპული
ადამიანებისა და ცხოველების ხსოვნას? იმ ადგილებზე ზრუნვით, სადაც ისინი დაიღუპნენ;
ასევე, იმ მნიშვნელოვან ადგილებზე ზრუნვით, რომლებთანაც შეხება გვიწევს. მხოლოდ მაშინ
შეგვეძლება იმის თქმა, რომ ისინი ტყუილად არ დაღუპულან; რომ ჩვენი შეკავშირება არ ყოფილა
წამიერი; რომ გაწეული ძალისხმევა არ ყოფილა ამაო. დაე, სახელმწიფო უფრო ფრთხილი იყოს
ადგილებთან მიმართებაში, ჩვენ კი - უფრო მომთხოვნი სახელმწიფოსთან მიმართებაში. თუკი
შევძლებთ განადგურებული ადგილებისათვის შეწყვეტილი პულსის აღდგენას და მათთვის ახალი
სიცოცხლის შთაბერვას, უკვე არსებული ადგილების მოფრთხილებასა და დაცვას, მაშინ ამით
ყველაზე მეტ პატივს მივაგებთ დაღუპულთა ხსოვნას და ხელს შევუწყობთ (თავისუფალი) სივრცეების
შექმნას, რომლებიც მნიშვნელოვანი ადგილებით იქნება სავსე. უადგილობის დაძლევის ერთადერთი
გზა ადგილებზე გადის.
